Γεωγραφικός ντετερμινισμός: μια άλλη ερμηνεία της παγκόσμιας ιστορίας

Από τον 15ο αιώνα, οπότε ξεκίνησαν οι πρώτες μεγάλες θαλάσσιες υπερωκεάνιες εξερευνήσεις, οι Ευρωπαίοι ήρθαν αντιμέτωποι με τον υπόλοιπο κόσμο και η ιστορία δείχνει ότι από αυτές τις συναντήσεις βγήκαν πάντα νικητές, κατακτώντας όλη την υφήλιο. 

Οι κύριοι λόγοι αυτής της υπεροχής είναι πάνω κάτω γνωστοί: οι Ευρωπαίοι είχαν πάντα καλύτερη τεχνολογία, καλύτερα όπλα, και μεγαλύτερη ανοσία σε ασθένειες. Καλύτερη τεχνολογία επειδή είχαν αναπτύξει τρόπους θαλάσσιας πλοήγησης και καράβια που τους επέτρεπαν να διασχίσουν ωκεανούς. 

Πιο ισχυρά και θανατηφόρα όπλα επειδή είχαν την μεταλλουργία. Μεγαλύτερη ανοσία σε νέες για αυτούς ασθένειες, όπως η σύφιλη από την αμερικάνικη ήπειρο, ενώ αντίθετα μετέφεραν ασθένειες όπως η ευλογιά, άγνωστες εκτός Ευρώπης, οι οποίες αποδεκάτιζαν τους αυτόχθονες πληθυσμούς με τους οποίους έρχονταν σε επαφή. 

Η ποικιλόμορφη πολιτική οργάνωση των Ευρωπαϊκών κρατών, και το πολιτισμικό και γνωστικό επίπεδο των κοινωνιών εκτιμήθηκε επίσης ότι συνέβαλαν στη δημιουργία αυτής της τάξης πραγμάτων.

Γιατί όμως βρέθηκε η Ευρώπη πιο προχωρημένη σε τόσα πεδία, από όλες τις υπόλοιπες κοινωνίες; 

Γιατί ο ρους της ιστορίας, δεν πήρε άλλη αντίστροφη τροπή και δεν είδαμε Αζτέκους, Αφρικανούς ή Αβορίγινες, να κάνουν απόβαση στις Ευρωπαϊκές ακτές και να κατακτούν την Ευρασία; 

Αυτή την πρωτότυπη ερώτηση έθεσε το 1996 ο βιολόγος και καθηγητής γεωγραφίας (του UCLA) Jared Diamond, στο βιβλίο του «Όπλα, μικρόβια και ατσάλι», μετάφραση Κ. Γαρδίκα, εκδόσεις Κάτοπτρο, 2006. 

Ο συγγραφέας αναζήτησε το πρωταρχικό αίτιο στις ανισότητες μεταξύ κοινωνιών σε αντίθεση με αυτά που ονόμασε κοντινά αίτια, τα οποία εκθέσαμε στην προηγούμενη παράγραφο. 

Απέρριψε κάθε επιχείρημα ρατσιστικού τύπου που θα ερμήνευε τη διαφορά μεταξύ κοινωνιών να οφείλεται σε διαφορετικών δυνατοτήτων ανθρώπους. 

Με αδιαμφισβήτητη φιλολογική μαεστρία και επιστημονική τεκμηρίωση σε βιολογία, γεωγραφία, μικροβιολογία, ιστορία και άλλα πολλά, ο Diamond υποστηρίζει τη θεωρία ότι η διαφορά των Ευρωπαίων από τον υπόλοιπο κόσμο και γενικότερα o διαφορετικός βαθμός ανάπτυξης των κοινωνιών, έχει σαν πρωταρχικό αίτιο τα ιδιαίτερα γεωγραφικά χαρακτηριστικά του κάθε τόπου - χαρακτηριστικά που στην περίπτωση της Ευρώπης επέτρεψαν με την πάροδο του χρόνου μια ταχύτερη ανάπτυξη σχετικά με όλο τον υπόλοιπο κόσμο, τόση που το προβάδισμα δεν μπορούσε πλέον να καλυφθεί.

Εισαγωγικό παράδειγμα. 

Το 1835, ένα καράβι που προερχόταν από την Νέα Ζηλανδία, άφησε 800 χιλιόμετρα ανατολικότερα του νησιού στο αρχιπέλαγος των νησιών Chathams, 500 Μαορί οπλισμένους μέχρι τα δόντια. 

Οι κάτοικοι αυτών των νησιών, οι Mοριορί, που ζούσαν μέχρι τότε εντελώς απομονωμένοι από τον υπόλοιπο κόσμο, ειρηνικά, εξοντώθηκαν ανελέητα από αυτή την επιδρομή και οι λίγοι επιζήσαντες αναγκάστηκαν να γίνουν σκλάβοι. Και οι δυο λαοί κατάγονταν από πολυνησιακές φυλές που είχαν εποικίσει τη Νέα Ζηλανδία τον 9ο αιώνα. 

Έναν αιώνα αργότερα, οι πρόγονοι των Mοριορί, άφηναν το μεγάλο Νησί του Βορρά και ανακάλυπταν στη καρδιά του Ειρηνικού το Αρχιπέλαγος των νησιών Chathams. Απόλυτα απομονωμένοι, σε κλίμα ψυχρό, τα τροπικά φυτά που είχαν φέρει μαζί τους δεν ευδοκίμησαν. 

Περιτριγυρισμένοι από ένα φτωχό περιβάλλον όπου ούτε φυτά ούτε ζώα μπορούσαν να εξημερωθούν, οι Μοριορί βρέθηκαν περιορισμένοι και αναγκάστηκαν να ζουν με ψάρια και κοχύλια, άγρια μούρα και αυγά και να ελέγχουν τον πληθυσμό τους, ακόμα και με βρεφοκτονία, ώστε να μην υπερβεί τα 2000 άτομα. 

Έτσι, με μειωμένο εργατικό δυναμικό, και με έλλειψη πολλών αγροτικών προϊόντων, η διαίρεση της εργασίας δεν επετεύχθη ποτέ στην κοινωνία τους, δεν αναπτύχθηκε ιδιαίτερη τεχνολογία όπως και δεν έφθασε ποτέ εκεί κάποια από τις τεχνολογικές καινοτομίες που έγιναν αλλού στον κόσμο. Μέχρι εκείνη την μοιραία 19η Νοεμβρίου του 1835. 

Εν συντομία, οι Mαορί και οι Μοριορί είχαν κοινή πολιτισμική αφετηρία, αλλά οι δυο κοινωνίες ακολούθησαν διαφορετική εξέλιξη γιατί βρέθηκαν σε διαφορετικό φυσικό περιβάλλον.

Δεύτερο παράδειγμα: η Ευρώπη.

Πριν από 11.000 χρόνια, γεννήθηκε η γεωργία και τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά και το κλίμα της Ευρασίας με την κυκλική εναλλαγή των εποχών όπως και ο ρυθμός των βροχών συνέβαλαν μοναδικά στην ανάπτυξη της. Από την άλλη, από τα 56 είδη ποωδών με μακρύ σπόρο, όπως τα σιτηρά, που υπάρχουν στον κόσμο, 32 είδη βρίσκονται στην Ευρώπη, σε αντίθεση με μόνο τέσσερα στην Αμερική ή στην Μαύρη Ήπειρο, και έξι στην Ασία. 

Άλλο μεγάλο προτέρημα υπήρξαν και οι παρόμοιες κλιματικές συνθήκες κατά τον άξονα Δύσης-Ανατολής που ενθάρρυναν τη διάδοση των καλλιεργήσιμων φυτών εφόσον η προσαρμογή τους από ένα μέρος στο άλλο μπορούσε να γίνει χωρίς μεγάλη δυσκολία.

Ευνοημένη από την χλωρίδα της, η Ευρασία υπήρξε τυχερή και στη πανίδα της. Πλήθος μεγάλων θηλαστικών ικανών να δαμαστούν για να χρησιμοποιηθούν στις αγροτικές δουλειές ή σαν πηγή πρωτεϊνών στην διατροφή υπήρχαν στα εδάφη της. 

Σε αντίθεση, στην Αμερική και στην Αυστραλία, τα περισσότερα μεγάλα θηλαστικά (μαμούθ, ελέφαντες, άλογα, καμήλες…) είχαν εξοντωθεί κατά των αποικισμό των ηπείρων αυτών το 10000-50000 χρόνια π.Χ. αντίστοιχα: οι άποικοι που κατέφθαναν γνώριζαν ήδη την τέχνη του κυνηγιού ενώ τα τοπικά ζώα δεν είχαν εμπειρία από τους ανθρώπους. 

Το αποτέλεσμα είναι ότι από τα 14 μεγάλα θηλαστικά που έχουν εξημερωθεί σήμερα, τα 13 είναι Ευρωπαϊκής ή Βορειοαφρικανικής προέλευσης ενώ η εξαίρεση είναι το λάμα της Νοτίου Αμερικής. 

Η Αφρική μπορεί να είχε πληθώρα από μεγάλα θηλαστικά αλλά η προσπάθεια εξημέρωσης τους δεν ευδοκίμησε ποτέ, είτε γιατί ήταν επικίνδυνα, είτε γιατί δεν μπορούσαν να αναπαραχθούν σε ομηρία είτε ακόμα γιατί ο κύκλος ενηλικίωσής τους είναι πολύ μεγάλος, όπως και η αδυναμία βοσκής σε σχήμα αγέλης. Όλ'αυτά δεν επέτρεψαν την εύκολη αξιοποίησή τους.

Η αλματώδης ανάπτυξη της γεωργίας, είχε ως επακόλουθο την ανάπτυξη μεγάλων πληθυσμών, την διαίρεση της εργασίας και την άνθιση των επιστημών και της τεχνολογίας. 

Το γεωγραφικό σχήμα της ηπείρου επέτρεπε σχετικά εύκολα τις μετακινήσεις και την μετάδοση της τεχνολογικής ανάπτυξης ενός πληθυσμού σε άλλον ένα σημαντικό στοιχείο γιατί αυτή δεν εξαρτάται μόνο από τους φυσικούς πόρους, και την ευρηματικότητα ενός πληθυσμού αλλά και από την δυνατότητα προσαρμογής του σε καινοτομίες ανεπτυγμένες αλλού. 

Αντίθετα, στην Αφρική, οι απροσπέλαστοι φυσικοί φράκτες του τροπικού κλίματος και της Σαχάρας, απομόνωσαν τους εκεί πληθυσμούς από τις ευρωπαϊκές καινοτομίες. Το ίδιο ισχύει για την Αμερική και την Τασμανία. 

Για παράδειγμα, η αύξηση της θερμοκρασίας του κλίματος που έγινε το 10000 π.Χ. ανέβασε τα επίπεδα των ωκεανών και η Τασμανία βρέθηκε ξεκομμένη από την Αυστραλία εν μέσω πολύ έντονων θαλάσσιων ρευμάτων. 

Ενώ μια ολόκληρη υφήλιος αναπτυσσόταν οι 4000 Αβορίγινες που απομονώθηκαν στο νησί αυτό έμειναν στάσιμοι στην ανάπτυξη τους σε τέτοιο βαθμό ώστε όταν ανακαλύφθηκαν το 1642, δεν είχαν ακόμα βρει τη φωτιά…

Με την εξάπλωση την γεωργίας και της κτηνοτροφίας στην Ευρασία ευνοήθηκε και η εξάπλωση μικροβίων και επιδημιών, λόγω της αύξησης της πυκνότητας των πληθυσμών και της στενότερης επαφής με τα εξημερωμένα ζώα. 

Προηγουμένως, οι πολύ αραιές κοινότητες των τροφοσυλλεκτών υπήρξαν προστατευμένες από τέτοιες επιδημίες. Βέβαια, οι Ευρωπαίοι πλήρωσαν βαρύ τίμημα γι’ αυτό αλλά με το πέρασμα των γενεών ανέπτυξαν την ανθεκτικότητα που αργότερα αποδείχθηκε σημαντικό προτέρημα έναντι των υπολοίπων λαών της υφηλίου.

Τέλος, κατά τον Diamond το ανάγλυφο γεωγραφικό σχήμα της Ευρασίας βοήθησε στην ανάπτυξη πολλών πολιτικών συστημάτων, πράγμα ουσιαστικό για να καλλιεργείται η εξωστρέφεια των κοινωνιών και η περιέργεια προς άλλες. 

Εάν η Ευρώπη ήταν μία και μοναδική αυτοκρατορία όπως ήταν η Κίνα, ίσως δεν θα είχε ανακαλυφθεί η Αμερική: ο Χριστόφορος Κολόμβος ζήτησε από τρεις βασιλείς την υποστήριξη τους για να πραγματοποιήσει το ταξίδι του στους ωκεανούς...

Τα λόγια του καθηγητή ιστορίας (του Harvard), David Landes2 δεν θα μπορούσαν να είναι πιο επίκαιρα:

«Η γεωγραφία είναι εκ φύσεως ύποπτη. Μας διδάσκει μια δυσάρεστη αλήθεια, ότι η φύση όπως η ζωή είναι άδικη, μοιράζει τις χάρες της με άνισο τρόπο και είναι, επιπλέον, δύσκολο να επανορθωθούν οι ανισότητες που δημιουργεί». 

1. Jared Diamond, “Guns, germs and steel: the fates of human societies”, Norton Paperback, 1996.
2. David Landes, “The wealth and poverty of Nations: why are some so rich and others so poor?”, Norton Paperback, 1998.

πηγή