Κατά την Ελληνική Μυθολογία η Εκάτη εμφανίζεται σαν χθόνια θεότητα και υπάρχουν τίτλοι της όπως το άγγελος και το φωσφόρος. Με τον δεύτερο τίτλο πολλές φορές ονομάζεται «φορέας του φωτός» (Ευριπίδου-Ελένη).
Η Εκάτη, θεά της μαγικής τέχνης στον κάτω κόσμο, ήταν το μοναδικό παιδί των Τιτάνων, Πέρση και της Αστερίας.Ο ποιητής της Θεογονίας, ο Ησίοδος, αναγνωρίζει στο πρόσωπό της την πανίσχυρη Κυρία των τριών βασιλείων: γης, ουρανού και θάλασσας. Λέει, ακόμη, πως η θεά ασκούσε την κυριαρχία της από την εποχή των Τιτάνων πριν πάρει την εξουσία ο Ζευς και η τάξη του.
Μουσείο Chiaramonti - Βατικανό
Ο νέος κυβερνήτης του κόσμου την τίμησε, αφήνοντάς την στο αρχικό μεγαλείο της. Ήταν ακομη στενά συνδεδεμένη με τα Ελευσίνια μυστήρια. Η Εκάτη συνήθως απεικονιζόταν σε σχέδια πάνω σε αγγεία κρατώντας 2 πυρσούς. Σε αγάλματα μερικές φορές απεικονιζόταν σε τριπλή μορφή. Άλλο όνομα με το οποίο ήταν γνωστή είναι Περσηίς.
Η Εκάτη βοηθά τους πολεμιστές στον πόλεμο και τους βασιλείς στην απονομή της δικαιοσύνης. Φέρνει τιμές στους αθλητικούς αγώνες, παραστέκει τους κυνηγούς και τους ψαράδες και μαζί με τον Ερμή, προστατεύει τα κοπάδια. Τέλος, αποκαλείται κουροτρόφος.
Η Εκάτη βοηθά τους πολεμιστές στον πόλεμο και τους βασιλείς στην απονομή της δικαιοσύνης. Φέρνει τιμές στους αθλητικούς αγώνες, παραστέκει τους κυνηγούς και τους ψαράδες και μαζί με τον Ερμή, προστατεύει τα κοπάδια. Τέλος, αποκαλείται κουροτρόφος.
Ο ποιητής μας λέει πως και οι δύο πηγαίνουν να βρουν τον Ήλιο, τον αυτόπτη μάρτυρα. Υφίστανται δύο αποδόσεις του μυθολογήματος. Στη μία πρωταγωνιστεί η Δήμητρα και στην άλλη η Εκάτη, που πηγαίνει μάλιστα και στον Κάτω Κόσμο για να αναζητήσει την Περσεφόνη.
Αφού συναντηθούν η μητέρα με την κόρη, η Εκάτη εμφανίζεται για άλλη μια φορά στον ύμνο, για να παραλάβει την Κόρη και να μείνει για πάντα μαζί της. Η Εκάτη και η Περσεφόνη είναι το ίδιο αδιαχώριστες, όπως η Περσεφόνη και η Δήμητρα.
Ο Αισχύλος τη συνδέει με τη Σελήνη και την παρουσιάζει ως Άρτεμι-Εκάτη, ενώ ο Ευριπίδης τη θεωρεί κόρη της Λητούς, και πρώτος στη Μήδεια την παρουσιάζει ως θεά προστάτιδα των μαγισσών. Η Εκάτη λοιπόν συνδέεται και συνταυτίζεται με τη Δήμητρα, την Περσεφόνη, τον Ερμή και τον Κάτω Κόσμο.
Ο Αισχύλος τη συνδέει με τη Σελήνη και την παρουσιάζει ως Άρτεμι-Εκάτη, ενώ ο Ευριπίδης τη θεωρεί κόρη της Λητούς, και πρώτος στη Μήδεια την παρουσιάζει ως θεά προστάτιδα των μαγισσών. Η Εκάτη λοιπόν συνδέεται και συνταυτίζεται με τη Δήμητρα, την Περσεφόνη, τον Ερμή και τον Κάτω Κόσμο.
Παραλληλα συνδέεται και με τη Γη, τον Πάνα, την Κυβέλη,τους Κορύβαντες και τις Χάριτες. στη μορφή που έχει ως προστάτης των καλλιεργειών και της γης. Ως Άρτεμις Ευπλοία αποκτά θαλάσσιο χαρακτήρα και συνδέεται με το ναυτικό επάγγελμα.
Η σχέση της Εκάτης με την Άρτεμι γίνεται φανερή από τον μύθο του Εφέσου. Επειδή η γυναίκα του Εφέσου υποδέχθηκε άσχημα τη θεά και της αρνήθηκε τη φιλοξενία, η Άρτεμις τη μεταμόρφωσε σε σκύλο. Όταν πήρε πάλι την ανθρώπινη μορφή της, η γυναίκα του Εφέσου ένιωθε τόσο ντροπιασμένη, ώστε κρεμάστηκε. Η θεά την επανέφερε στη ζωή και εκείνη πήρε το όνομα της Εκάτης.Άγαλμα της Εκάτης είχε στηθεί και κοντά στο ναό της Εφεσίας Αρτέμιδος.
Στους ύστερους χρόνους δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στη χθόνια υπόστασή της και στις μαγικές της ιδιότητες. Τότε εμφανίστηκε με τρομακτική μορφή όπως η Μέδουσα και οι Ερινύες. Με την εκδοχή αυτή συνδέονται οι οικιακοί καθαρμοί, τα οξυθύμια, με τα οποία διώχνονταν από το σπίτι τα κακά πνεύματα. Αφιερωμένος στην Εκάτη ήταν ο χώρος που βρισκόταν μπροστά από την πύλη των ναων, της πόλης ή του οίκου.
Στους ύστερους χρόνους δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στη χθόνια υπόστασή της και στις μαγικές της ιδιότητες. Τότε εμφανίστηκε με τρομακτική μορφή όπως η Μέδουσα και οι Ερινύες. Με την εκδοχή αυτή συνδέονται οι οικιακοί καθαρμοί, τα οξυθύμια, με τα οποία διώχνονταν από το σπίτι τα κακά πνεύματα. Αφιερωμένος στην Εκάτη ήταν ο χώρος που βρισκόταν μπροστά από την πύλη των ναων, της πόλης ή του οίκου.
Λατρευόταν για τις μαγικές της κυρίως ιδιότητες, για τη δύναμη που είχε να κρατάει μακριά από την καθημερινή ζωή το κακό. Στον ελληνικό κόσμο η κλασική μορφή της Εκάτης στέκει αυστηρή και παράξενη, ανάγλυφη πάνω σε ένα τρίγωνο, με τα πρόσωπά της στραμμένα σε τρεις κατευθύνσεις.
Οι Έλληνες προσπάθησαν να απαλλαγούν από την αυστηρότητα αυτών των αγαλμάτων διασπώντας την τρισυπόσταση θεότητα σε τρεις παρθένες χορεύτριες. Στις μεταγενέστερες εποχές, επέμειναν εντονότερα στην τρισυπόστατη όψη της θεότητας από ό,τι στην κλασική εποχή του Ησίοδου. Το γεγονός πως τα Εκάτεια τελούνταν σε τρίστρατα και πως αυτοί οι τόποι ήταν ειδικά αφιερωμένοι στην Εκάτη δεν αντιστρατεύεται στην ησιοδική ή κοσμική σύλληψη του αριθμού τρία.
Όλα τα τρίστρατα προβάλλουν ξεκάθαρα τη δυνατότητα διαίρεσης του κόσμου σε τρία μέρη. Ταυτόχρονα η Εκάτη, ως κυρία των πνευμάτων, προειδοποίησε τους Έλληνες πως μια τριπλή διαίρεση θα δημιουργούσε αναγκαστικά δίπλα στον οργανωμένο κόσμο του Δία μια χαοτική περιοχή, στην οποία θα συνέχιζε να υπάρχει το αμορφοποίητο μέρος του αρχέγονου κόσμου ως Κάτω Κόσμος.
Οι Έλληνες θεώρησαν πως η τριπλότητα της Εκάτης ήταν κάτι υποχθόνιο. Σε προγενέστερες περιόδους, πριν ακόμη απολιθωθούν τα τρία πρόσωπα της Εκάτης στα γνωστά Εκάτεια, αυτές οι τρεις όψεις φαίνεται πως αποτελούσαν πολλές μορφές ή βασίλεια του κόσμου, πολλές δυνατές εξελίξεις της μιας και ίδιας συμπαγούς ιδέας.
Οι Έλληνες θεώρησαν πως η τριπλότητα της Εκάτης ήταν κάτι υποχθόνιο. Σε προγενέστερες περιόδους, πριν ακόμη απολιθωθούν τα τρία πρόσωπα της Εκάτης στα γνωστά Εκάτεια, αυτές οι τρεις όψεις φαίνεται πως αποτελούσαν πολλές μορφές ή βασίλεια του κόσμου, πολλές δυνατές εξελίξεις της μιας και ίδιας συμπαγούς ιδέας.
Έτσι, στη μορφή αυτής που προφανώς είναι η μικρότερη των θεαινών, η κατώτερη από τις τρεις, διακρίνεται μια εσωτερική σχέση ανάμεσα στη Δήμητρα, την Κόρη και την Εκάτη. Από εδώ πηγάζει και η προφανής ιδέα του μυθολογήματος, όπως ξεδιπλώνεται στον ύμνο.
Ορφικός Ύμνος προς την Εκάτη
Εἰνοδίαν Ἑκάτην κλήιζω, τριοδῖτιν, ἐραννήν,
οὐρανίαν χѳονίαν τε καὶ εἰναλίαν, κροκόπεπλον,
τυμβιδίαν, ѱυχαῖς νεκύων μέτα βακχεύουσαν,
Περσείαν, φιλέρημον, ἀγαλλομένην ἐλάφοισι,
νυκτερίαν, σκυλακῖτιν, ἀμαιμάκετον βασίλειαν,
ѳηρόβρομον, ἄζωστον, ἀπρόσμαχον εἶδος ἔχουσαν,
ταυροπόλον, παντὸς κόσμου κληιδοῦχον ἄνασσαν,
ἡγεμόνην, νύμφην, κουροτρόφον, οὐρεσιφοῖτιν,
λισσόμενος κούρην τελεταῖς ὁσίαισι παρεῖναι
βουκόλωι εὐμενέουσαν ἀεὶ κεχαρηότι ѳυμῶι.
Την Εκάτη εξυμνώ, που τη λατρεύουν στις οδούς και στις τριόδους, την επέραστη,
την ουρανία και την επίγειο και τη θαλασσινή πού έχει κίτρινο πέπλο, αυτή πού
φροντίζει για τους νεκρούς και που είναι ενθουσιασμένη ανάμεσα στις ψυχές των
νεκρών,την Πέρσειαν, αυτή πού αγαπά την ερημιά καί ευφραίνεται με τα ελάφια, την
νυκτερινή, την προστάτη των σκύλων, την ακαταμάχητη βασίλισσα αυτήν πού θηρεύει
ταύρους, τη βασίλισσα πού έχει τα κλειδιά όλου του κόσμου, την οδηγό, τη νύμφη
αυτή πού ανατρέφει παιδιά καί πού περιφέρεται στα βουνά αυτή την κόρη ας
παρακαλέσουμε να παρευρεθεί στις ιερές τελετές με ευμενή πάντοτε διάθεση προς τον
ηγέτη και με χαρούμενη καρδιά.
ΕΚΑΤΗ η θεά των πυρσών
Η ΚΟΡΗ ΤΩΝ ΠΥΡΣΩΝ
Απ’ όλες τις πανελλήνιες θεότητες των οποίων η λατρεία και η αναγνώριση από τον λαό ήταν διαδεδομένη σε όλο τον Ελληνικό κόσμο, αυτή που ταλαιπωρεί περισσότερο τους μελετητές φαίνεται να είναι η ‘σκοτεινή’ Κόρη, η Εκάτη.
Η θεά μοιάζει να είναι πάντα καλυμμένη με ένα πέπλο μυστηρίου, το οποίο οι ήδη από τα αρχαία χρόνια αντιφατικές συγγραφικές αναφορές, τα λιγοστά αρχαιολογικά ευρήματα καθώς και ο μυστηριακός χαρακτήρας της λατρείας της δεν μας βοηθούν να ανασηκώσουμε.
Είναι η θεά, η παρθένος Κόρη με τους Πυρσούς που συντροφεύει την Περσεφόνη, είναι η ισχυρή Τιτανίδα με δύναμη πάνω σε ουρανό Γή και θάλασσα, η μήπως η αρχετυπική μορφή των μαγισσών που μέχρι και σήμερα άλλους εμπνέει και άλλους τρομοκρατεί;
Στο παρόν άρθρο, θα προσπαθήσουμε βουτώντας στις αρχαίες πηγές και την σύγχρονη έρευνα να ρίξουμε λίγο φώς σε αυτά τα ερωτήματα που συνήθως περιβάλλουν την θεά, με σκοπό να γίνει ίσως πιο αυθεντικά προσιτή, στους και σήμερα υπαρκτούς ‘υπηρέτες’ της.
ΚΑΤΑΓΩΓΗ
Αν και το όνομα της θεάς είναι προφανώς Ελληνικό, το θηλυκό του επιθέτου Έκατος που αποδίδεται και στον Απόλλωνα και συνήθως εξηγείται ως σύντμηση του Εκατηβόλος (αυτός που βάλει από μακριά), οι μελετητές ερίζουν για την καταγωγή της με τους περισσότερους να δέχονται μια μη Ελληνική, με επικρατέστερη την Ασιατική ( από την Καρία ) καταγωγή.
Ο Farnel ‘βλέπει’ μια θρακική βόρεια καταγωγή πιο πιθανή. Ακόμα πιο ενισχυμένη φαίνεται η άποψη που αποδίδει σε μη ελληνική καταγωγή κυρίως τον ‘υποχθόνιο’ χαρακτήρα της θεάς τον οποίο συνοδεύουν από την αρχαιότητα πρακτικές, όψεις και τελετές που μοιάζουν να βρίσκονται στην περιφέρεια της Ελληνικής λατρευτικής πρακτικής και αντίληψης.
ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ
Παρά την ευρεία αναγνωρησιμότητα της θεάς, δεν υπάρχει μυθικός κύκλος αφιερωμένος σε αυτήν (γεγονός που ενισχύει τις ανωτέρω αντιλήψεις των μελετητών) και οι μυθολογικές αναφορές που έχουμε είναι συνήθως μεταγενέστερες και πάντα σε συνάρτηση με άλλες ‘βασικότερες’ θεότητες τις οποίες η Εκάτη μοιάζει να συνοδεύει. Παρ’ όλα αυτά και για να ενισχυθεί ο δύσκολος και αντιφατικός χαρακτήρας της οι πρώτες μας πηγές ( είτε γραπτές είτε από την αρχαιολογία) είναι σαφέστατα Ελληνικές.Έτσι αν και τα Ομηρικά Έπη αγνοούν την θεά, υπάρχει εκτεταμένη αναφορά – η έκταση και ο χαρακτήρας της οποίας σε συνάρτηση με την απουσία από τα έπη περιπλέκουν ακόμα περισσότερο την κατάσταση- στην θεογονία του Ησίοδου που αποτελεί και την πρώτη φιλολογική αναφορά σε αυτή. Στο έργο του λοιπόν ο ‘θεολόγος’ ποιητής αφιερώνει, σε μια πρωτοφανή παρέκβαση της αφηγούμενης ιστορίας, πάνω από 50 στίχους (εξαιρετικά ενδιαφέρον αν σκεφτούμε πως σε δύο στίχους στο υπόλοιπα ποίημα ο Ησίοδος μπορεί να έχει ‘περάσει’ 4-5 θεούς) για την Εκάτη.
Εκεί μαθαίνουμε πως η θεά είναι κόρη των τιτάνων Πέρση : Περσεία και Αστερίας, γενεαλογία την οποία ακολουθούν και οι μετέπειτα μυθολόγοι με κάποιες μικρές εξαιρέσεις πχ Αρισταίος/Αστραίος ο πατέρας ( κατά τον Φερεκύδη) , Νύξ η μητέρα (σύμφωνα με τον Βακχυλίδη) που απλά ενισχύουν την ουσιαστική σύνδεση της θεάς με την παλαιά γενιά την νύχτα και το νυχτερινό φώς.
Με αυτή την καταγωγή η θεά συγγενεύει με τον Απόλλωνα και την Άρτεμη –με την οποία καθ’ όλη την αρχαιότητα εν πολύς ταυτίζεται, καθώς η Φοίβη είναι μητέρα της Αστερίας και της Λητούς.
Εν συνεχεία ο Ησίοδος μας πληροφορεί πως η θεά τιμήθηκε όσο κανείς άλλος από τον πατέρα των θεών και των ανθρώπων Δία – καθώς είχε πάρει το μέρος του – και έτσι διατήρησε τις εξουσίες που είχε και πριν την Τιτανομαχία.
Σε αυτές περιλαμβάνονται σύμφωνα με τον Ησίοδο:
Σε αυτές περιλαμβάνονται σύμφωνα με τον Ησίοδο:
· Εξουσία σε τρία μέρη του κόσμου. Ουρανό, Θάλασσα και χθόνα, εδώ εννοείται η γή χωρίς να σχετίζεται με τον μετέπειτα ‘υποχθόνιο’ χαρακτήρα της: Ουρανία, Χθονία, Ειναλία
· Δύναμη να δίνει νίκη και δόξα στους πολεμιστές στο πόλεμο (Άρης, Αθηνά κτλ)
· Παραστέκεται στους αθλητές (Δίας, Άρης, Ήρα κτλ)
· Στέκεται πλάι στους βασιλιάδες στις δίκες (Δίας, Αθηνά)
· Βοηθάει στις αγορές τους ρητορικούς λόγους (Ερμής, Δίας)
· Μαζί με τον Ποσειδώνα προστατεύει τους ναυτικούς και δίνει καλές ψαριές (Ποσειδώνας) :Ειναλία
· Παραστέκεται στους ιππείς (Ποσειδώνας)
· Μαζί με τον Ερμή κάνει τα κοπάδια να αυξάνονται (Ερμής)
· Παραμένει τροφός των νέων, όπως την όρισε παλαιότερα ο Κρόνος (Δήμητρα, Αρτεμις, Ειλειθύια) : Κουροτρόφος
· Έχει την δύναμη να αρνηθεί όλα τα παραπάνω στους θνητούς που δεν την τιμούν
Με την παραπάνω απλή καταγραφή υπό μορφής λίστας των δυνάμεων/ιδιοτήτων που αποδίδει στην θεά ο Ησίοδος, εύκολα παρατηρούμε εξ΄ αρχής όχι μόνο τον πολύπλευρο συχνά αντιφατικό χαρακτήρα της θεάς αλλά και δύο ακόμα ενδιαφέροντα σημεία.
Πρώτον πως οι δυνάμεις τις αφορούν περίπου όλο το θεικό φάσμα και επικαλύπτονται με βασικά χαρακτηριστικά Ολυμπίων θεοτήτων και δεύτερον πως απουσιάζει η περισσότερο γνωστή και κύρια θα λέγαμε μετέπειτα σχέση της με τον κάτω κόσμο και τους νεκρούς.
Αυτή η σχέση αρχίζει να φαίνεται με την δεύτερη βασική μυθολογική αναφορά για την θεά που βρίσκεται στον Ομηρικό ύμνο προς την Δήμητρα που ταυτόχρονα αποτελεί και μια ποιητική αναφορά του μυθικού πλαισίου στο οποίο είχαν κτιστεί τα Ελευσίνια μυστήρια.
Σύμφωνα λοιπόν με τον Ομηρικό ύμνο όταν ο Πλούτωνας απήγαγε την Περσεφόνη. Η Εκάτη από την σπηλιά της, ήταν η μόνη που άκουσε της κραυγές και έγινε μάρτυρας του γεγονότος, όπως ακριβώς ο Ήλιος από τον ουρανό ήταν ο μόνος που είδε την αρπαγή.
Αυτή βρήκε την Δήμητρα να περιπλανάτε και την ενημέρωσε για το γεγονός: Άγγελος , αυτή παρέστει στον διακανονισμό που επέβαλε ο Δίας, αυτή συντρόφευσε την Περσεφόνη από τον κάτω κόσμο με τις δύο δάδες της πίσω στην μητέρα της (όπως ο Ερμής την συντροφεύει στην επιστροφή πίσω) και αυτή έκτοτε αποτελεί πιστή σύντροφο της τους μήνες που η Κόρη βρίσκεται στον ‘πάνω κόσμο’.
Ο ύμνος αυτός μας φέρνει σε επαφή σιγά σιγά με τον άλλο χαρακτήρα της θεάς τον επικρατέστερο κρατώντας όμως ακόμα τον ‘φωτεινό’ της χαρακτήρα καθώς η Δαδοφόροςθεά είναι αυτή που οδηγεί την Περσεφόνη στον πάνω κόσμο. Υπάρχουν αρκετοί ακόμα συνήθως επεξηγηματικοί/λατρευτικοί μύθοι της Εκάτης, όπως αυτός που την συνδέει με την Ιφιγένεια, ή αυτός που εξηγεί πως η Εκάβη μεταμορφωμένη σε σκύλα έγινε η ακόλουθος της κτλ στους οποίους όμως δεν θα επεκταθούμε καθώς είναι δευτερεύοντες.
Ο ύμνος αυτός μας φέρνει σε επαφή σιγά σιγά με τον άλλο χαρακτήρα της θεάς τον επικρατέστερο κρατώντας όμως ακόμα τον ‘φωτεινό’ της χαρακτήρα καθώς η Δαδοφόροςθεά είναι αυτή που οδηγεί την Περσεφόνη στον πάνω κόσμο. Υπάρχουν αρκετοί ακόμα συνήθως επεξηγηματικοί/λατρευτικοί μύθοι της Εκάτης, όπως αυτός που την συνδέει με την Ιφιγένεια, ή αυτός που εξηγεί πως η Εκάβη μεταμορφωμένη σε σκύλα έγινε η ακόλουθος της κτλ στους οποίους όμως δεν θα επεκταθούμε καθώς είναι δευτερεύοντες.
ΜΥΣΤΗΡΙΑΚΗ ΛΑΤΡΕΙΑ
Η παραπάνω όμως εικόνα, αυτή μιας Κόρης με κοντό χιτώνα (ως η Άρτεμις, παρθένος με την οποία συχνά συγχέεται) και με δύο Πυρσούς στα χέρια είναι και η επικρατέστερη στην κλασσική αρχαιότητα για την Εκάτη.
Με αυτήν την εικόνα και ρόλο σχετίζεται και με τα Ελευσίνια μυστήρια στα οποία έχει ενδιαφέρον να αναγνωρίσουμε μια διαφορετική τριάδα της θηλυκής θεότητας από αυτήν που αργότερα διαμορφώθηκε. Γιατί εκεί που την Ρωμαϊκή εποχή με την σεληνιακή λατρεία της Αρτέμιδος Diana ( η οποία δεν υπάρχει τους Ελληνικούς χρόνους.
Επιπροσθέτως η πρώτη και σπάνια αναφορά που σχετίζει την Εκάτη με την Σελήνη και την αναφέρει ως Αρτεμη-Εκάτη είναι από τον Αισχύλο), έχουμε την τριάδαDiana, Proserpina, Εκάτη όπως ανάλογα πολύ αργότερα έχουμε και την γνωστή τρίμορφη σχέση που χρησιμοποιεί ο νεοπαγανισμός Maiden(κόρη), Mother(μητέρα), Crone(γριά), στην ελληνική εικονογραφία και στο μυθικό υπόβαθρο των ελευσινίων η Εκάτη δείχνει να κατέχει την θέση της Κόρης. Κόρη/Εκάτη, Νύμφη/Περσεφόνη, Μητέρα/Δήμητρα.
Όμως η σχέση της Εκάτης με τα μυστήρια αν και μοιάζει να αρχίζει στην Ελευσίνα δεν σταματά εκεί. Οι φιλολογικές και αρχαιολογικές αναφορές μας τοποθετούν την θεά ενδεικτικά:
· στα μυστήρια των Καβείρων στην Σαμοθράκη (εδώ έχει ενδιαφέρον να επισημάνουμε τον θαλασσινό χαρακτήρα που της αποδίδει ο Ησίοδος καθώς οι πιο βασικές μας αναφορές για τα Καβείρια τα σχετίζουν με τους ναυτικούς και ναυαγούς και την θάλασσα),
· σε μυστήρια της θεάς, καθώς και εκτεταμένη λατρεία της στην Αίγινα
· ως ανωτέρω στην Σικελία
· σε κυρίαρχη: Ηγεμόνη θεά με μυστηριακή λατρεία στην Λαγίνα πόλη της Καρίας η οποία αποτέλεσε μέγα θρησκευτικό κέντρο της περιοχής την εποχή των Σελευκιδών, εποχή κατά την οποία η θέα αναγνωρίζεται ως Κλειδούχος, και Κλειδοφόρος (βλ. πηγές)
Αυτή η εξέχουσα σχέση της Εκάτης με πληθώρα μυστηριακών λατρειών συνεχίστηκε μέχρι την ύστερη αρχαιότητα. Σε όλο αυτό το διάστημα φαίνεται πως η θεά συσχετίστηκε η ακόμα και ταυτίστηκε με πολλές άλλες σημαντικές θεότητες, όπως την Ρέα, την Βενδίς, την μητέρα των θεών Κυβέλη κα τοπικές πολλές φορές θεότητες.
Αποκορύφωμα αυτής της μυστηριακής σχέσης σίγουρα υπήρξε ο πρωτεύον ρόλος που της επιφύλαξαν τα γνωστά μυστηριακά κείμενα με τίτλο ‘Χαλδαικοί χρησμοί (ή λόγια)’, στα οποία η Εκάτη είναι η μία εκ των δύο βασικών κοσμολογικών αρχών των θεουργών (η ψυχή του κόσμου) και αναγορεύεται σε Σωτήρα.
Η επιρροή των Χαλδαικών λόγων στους νεοπλατωνικούς και την θεουργία, εν πολύς διαμόρφωσε και την εικόνα της Εκάτης σε όλους τους μυστηριακούς κύκλους μετά το τέλος της αρχαιότητας δίνοντας μας μια αρκετά διαφοροποιημένη εικόνα σε σχέση με αυτή της πολιτειακής και λαϊκής λατρείας της κλασσικής αρχαιότητας
Ως Εκάτη Προπυλαία, Προθυραία και Ανταία λοιπόν, η θεά εκδηλώνεται με αυτόν τον χαρακτήρα και προστατεύει τα οριακά σημεία, τις πύλες, τις πόρτες των σπιτιών, σηματοδοτεί τα όρια του ανθρωπίνου και ως δυνατή, φοβερή Κόρη, διώχνει κάθε τι κακό. Εδώ η θεά λειτουργεί σαν ένα γοργόνειο και έχουμε μετέπειτα και αναφορές φιλολογικές και εικονογραφικές που την παρουσιάζουν με αυτό τον τρόπο, άγρια και επικίνδυνη: Βριμώ, με φίδια γύρω της, κρατώντας μαχαίρια και συντροφευμένη από το ιερό της ζώο τον κύνα.
Κατ’ αυτό τον τρόπο η θεά φυλάει και τα τρίστρατα, μαγικά σημεία στην σκέψη των περισσοτέρων πολυθειστικών λαών όπου συχνά αποτελούν πύλες μεταξύ του κάτω κόσμου και του δικού μας από τις οποίες εισέρχονται οι νεκροί: Ενοδία και Τριοδίτη.
Η επιρροή των Χαλδαικών λόγων στους νεοπλατωνικούς και την θεουργία, εν πολύς διαμόρφωσε και την εικόνα της Εκάτης σε όλους τους μυστηριακούς κύκλους μετά το τέλος της αρχαιότητας δίνοντας μας μια αρκετά διαφοροποιημένη εικόνα σε σχέση με αυτή της πολιτειακής και λαϊκής λατρείας της κλασσικής αρχαιότητας
Λαϊκή-πολιτειακή Λατρεία
Από τα ανωτέρω έχει ήδη αρχίσει να διαφαίνεται όχι μόνο ο πολύπλευρος χαρακτήρας της θεάς και η σχέση της με άλλες θεότητες με τις οποίες συχνά έχουμε ταύτιση, συγκερασμό και θεοκρασία αλλά κυρίως η διαδεδομένη σε αυτήν ‘λαϊκή πίστη’, χαρακτηριστικά της οποίας θα εξετάσουμε παρακάτω δίνοντας κυρίως βάση σε αυτά που παρουσιάζονται εντονότερα στην παραδοσιακή Ελλάδα.
Η Εκάτη ως φύλακας
Έτσι κάπως διαφοροποιημένος με το πώς σκιαγραφείτε στις παραπάνω περιπτώσεις, ο πρώιμος χαρακτήρας της θεάς, όπως αυτός μας παρουσιάζεται σε πολιτειακές λατρείες, όπως στην Αθήνα όπου τιμάτε ως Επιπυργιδία με ναΐσκο στην Ακρόπολη πλάι στην Αθηνά Νίκη, είναι αυτός μιας θεότητας που φυλάει και προστατεύει, μιας αποτροπαϊκής θεάς.Ως Εκάτη Προπυλαία, Προθυραία και Ανταία λοιπόν, η θεά εκδηλώνεται με αυτόν τον χαρακτήρα και προστατεύει τα οριακά σημεία, τις πύλες, τις πόρτες των σπιτιών, σηματοδοτεί τα όρια του ανθρωπίνου και ως δυνατή, φοβερή Κόρη, διώχνει κάθε τι κακό. Εδώ η θεά λειτουργεί σαν ένα γοργόνειο και έχουμε μετέπειτα και αναφορές φιλολογικές και εικονογραφικές που την παρουσιάζουν με αυτό τον τρόπο, άγρια και επικίνδυνη: Βριμώ, με φίδια γύρω της, κρατώντας μαχαίρια και συντροφευμένη από το ιερό της ζώο τον κύνα.
Κατ’ αυτό τον τρόπο η θεά φυλάει και τα τρίστρατα, μαγικά σημεία στην σκέψη των περισσοτέρων πολυθειστικών λαών όπου συχνά αποτελούν πύλες μεταξύ του κάτω κόσμου και του δικού μας από τις οποίες εισέρχονται οι νεκροί: Ενοδία και Τριοδίτη.
Εκεί με απλές αρχικά στήλες, τα Εκατεία, που παρουσιάζουν μεγάλη συνάφεια και με τις αντίστοιχες του Ερμή για τα σταυροδρόμια καλείται η θεά ως φύλακας των ορίων. Ίσως από κει να πηγάζει και η καθιερωμένη μετέπειτα απεικόνιση της ως Τρίμορφη, ή και Τρικέφαλη, την οποία πρώτος της απέδωσε παραστατικά όπως πληροφορούμαστε ο Αλκαμένης.
Αν και αυτή η τρίμορφη παράσταση έμμενε να καθιερωθεί και να μείνει η πιο γνωστή αργότερα, για την παραδοσιακή Ελλάδα παραμένει πιο συνήθης η απεικόνιση της ως απλή κόρη. Αντιστοίχως η θεά βρίσκεται στα σπίτια και την οικιακή λατρεία, όπου ανάλογες στήλες ή τρίμορφες απεικονίσεις της, επιστρατεύονται στις εισόδους των οίκων για προστασία.
Αν και αυτή η τρίμορφη παράσταση έμμενε να καθιερωθεί και να μείνει η πιο γνωστή αργότερα, για την παραδοσιακή Ελλάδα παραμένει πιο συνήθης η απεικόνιση της ως απλή κόρη. Αντιστοίχως η θεά βρίσκεται στα σπίτια και την οικιακή λατρεία, όπου ανάλογες στήλες ή τρίμορφες απεικονίσεις της, επιστρατεύονται στις εισόδους των οίκων για προστασία.
Λατρεία
Τα τρίστρατα και οι πύλες σπιτιών και πόλεων είναι και τα σημεία που βρίσκουμε κυρίως τους ‘υπηρέτες’ της θεάς να την λατρεύουν. Ξεκινώντας από την καθημερινή φροντίδα της οικιακής Εκάτης, φτάνουμε στις πιο ειδικές περιπτώσεις, των φημισμένων Δείπνων της Εκάτης, τα Εκαταία Δείπνα, στα τρίστρατα.
Εκεί, ακριβώς πριν την αρχή του κάθε νέου σεληνιακού μήνα, την τελευταία εκ των αποφράδων ημερών χωρίς σελήνη, ακριβώς πριν την νουμηνία, βρίσκουμε τους ανθρώπους να της εναποθέτουν σκεύη με προσφορές και φαγητό (το οποίο συνήθως κατανάλωναν τα σκυλιά της ή και περιπλανώμενοι επαίτες ).
Μάλλον αργότερα και όταν ενισχύθηκε ο σεληνιακός της χαρακτήρας έχουμε ακόμα μια περίπτωση μηνιαίας λατρευτικής πρακτικής κατά την Πανσέληνο, όπου προσφέρονται στρογγυλά γλυκίσματα με ένα κερί πάνω τους (παρατηρούμε εικόνα που ταυτίζεται με τις σημερινές εορταστικές τούρτες), αμφιφών.
Τέλος εικάζεται και λατρεία προς την θεά σε νεκρικές τελετές, βρίσκουμε εξ’ άλλου και το επίθετο Τυμβιδία στον ορφικό ύμνο, και ίσως με αυτόν το χαρακτήρα της χθόνιας θεάς να τιμάται και ως Κουροτρόφος. Μάλιστα βρίσκουμε και θεσμοθετιμένη λατρεία της ως Άρτεμη-Εκάτη Κουροτρόφος στον δήμο της Ερχείας.
Τέλος εικάζεται και λατρεία προς την θεά σε νεκρικές τελετές, βρίσκουμε εξ’ άλλου και το επίθετο Τυμβιδία στον ορφικό ύμνο, και ίσως με αυτόν το χαρακτήρα της χθόνιας θεάς να τιμάται και ως Κουροτρόφος. Μάλιστα βρίσκουμε και θεσμοθετιμένη λατρεία της ως Άρτεμη-Εκάτη Κουροτρόφος στον δήμο της Ερχείας.
Μέσω των διαφορετικών λατρευτικών πρακτικών και απεικονίσεων που μας έχουν παραδοθεί για την θεά, μπορούμε να καταρτίσουμε και τον παρακάτω πίνακα με αφιερώματα και σύμβολα της.
Σύμβολα – Ιέρεια – προσφορές
Σκύλος, ταύρος, αγριόχοιρος, φίδι, άλογο, νυφίτσα, ποντικός, μπαρμπούνι.Μήλο, ρόδι, φύλλα δρυός, αμφιφών, αυγό, σκόρδο, κυπαρίσσι, ίταμος ( ίσως γνωστότερο σε αρκετούς με την αγγλική ονομασία yew ).
Εγχειρίδιο, κλειδί, φιάλη, τρίαινα, τρίστρατο, νέα σελήνη, διπλές δάδες.
Θεά του κάτω κόσμου και της μαγείας
Η σχέση όμως που έμελε να καθορίσει εν πολύς τον μετέπειτα χαρακτήρα της θεάς μέχρι ακόμα και τις ημέρες μας είναι αυτή με τον κάτω κόσμο και τους νεκρούς. Σιγά σιγά ο χαρακτήρας αυτός ενισχύθηκε με αποτέλεσμα ως άλλη Περσεφόνη, η Εκάτη να γίνει μια σκοτεινή βασίλισσα του κάτω κόσμου. Αυτή είναι λοιπόν η κλειδούχος της πύλης του κάτω κόσμου ( και έχει το κλειδί της αλυσίδας που συγκρατεί τον Κέρβερο), αυτή μπορεί να οδηγήσει τα φαντάσματα και τις Κήρες στον κόσμο μας ( η και να αποτρέψει κάτι τέτοιο ).Για την παραδοσιακή πολυθεϊστική σκέψη η μαγεία και οι μαγικές δυνάμεις πηγάζουν ή χρειάζονται ως διάμεσο το μη ανθρώπινο και ισχυρό που όμως είναι ταυτόχρονα προσβάσιμο και αυτό είναι οι ‘πλείονες’, οι νεκροί, τα φαντάσματα και οντότητες του κάτω κόσμου. Επόμενο ήταν λοιπόν για την Εκάτη να αναλάβει και το ρόλο της θεάς της μαγείας. Φαίνεται πως μια τέτοια σχέση ήταν αρχικά μόνο περιφερειακή αν και ήδη από την πρώιμη κλασσική εποχή βρίσκεται το όνομα της ως χθόνιας θεότητας σε μαγικές πινακίδες και καταδεσμούς.
Αυτό που στην πραγματικότητα έπαιξε τον κύριο ρόλο ήταν οι ποιητική παραγωγή των τραγωδών που την συσχέτισαν με τις μεγάλες μάγισσες του αρχαίου φαντασιακού όπως η Μήδεια. Θα λέγαμε πως η δύναμη αυτών των μορφών και έργων ήταν που ‘επέβαλαν’ στην θεά αυτόν τον μετέπειτα καθιερωμένο ρόλο.
Έτσι καταλήγουμε στην ύστερη αρχαιότητα και αργότερα, μαζί με τον συγκρητισμό με άλλες μη ελληνικές θεότητες και δυνάμεις το όνομα της να κατέχει πρωτεύουσα θέση, σε καταδεσμούς, στους μαγικούς παπύρους, σε μαγικές τελετές, σε όλες αυτές δηλαδή τις πρακτικές που βρισκόμενες πάντα στα μακρινά σκοτεινά όρια του ελληνικού πολυθεϊσμού έμελλαν να επικρατήσουν. Βέβαια πια θεότητα άλλη πέραν της Εκάτης θα μπορούσε να είναι αυτή που θα διερρήγνυε τα όρια αυτά.
Πέρα από τα όρια
Η Εκάτη όμως δεν ξεπέρασε μόνο τα προαναφερθέντα όρια στην αρχαιότητα. Κατάφερε έχοντας εξουσία σε ουρανό θάλασσα και γή, όπως ακριβώς μας είχε πει ο Ησίοδος, να περάσει τα όρια του χρόνου και του τόπου και μέχρι τις ημέρες μας να βρει θέση στις καρδιές πολλών και διαφορετικών ανθρώπων, διατηρώντας τον πολυποίκιλο και πολυδιάστατο χαρακτήρα της.
Πως μπορεί λοιπόν να προσεγγιστεί μια θεά με αυτόν τον φευγαλέο στην διάνοια χαρακτήρα. Πως μπορεί να προσεγγιστεί όχι μόνο από τους παραδοσιακούς πολυθεϊστές που ακόμα την τιμούν στις νουμηνίες αλλά και από τους ‘πιστούς’ της από το ρεύμα του νέο-παγανισμού και της Wicca για τους οποίους παίζει τόσο σημαντικό ρόλο. Πιστεύω πως η ουσία της θεάς βρίσκεται ακριβώς στον συμπληρωματικό της χαρακτήρα και στις σχέσεις της με τις άλλες μεγάλες θεότητες του Πανθέου μας. Μόνο κατ’ αυτό τον τρόπο εξηγείται όχι μόνο ο πολλές φορές αντιφατικός της χαρακτήρας αλλά και οι προεκτάσεις που κατά καιρούς απέκτησε η εξουσία της.
Η Εκάτη θα μπορούσαμε απλά να πούμε πως είναι το συμπλήρωμα του άλλου μεγάλου αγγελιοφόρου, του Ερμή με τον οποίο κατά καιρούς σχετίστηκε και στις μυθικές αναφορές αλλά και σαν ρόλος. Γιατί εκεί που ο Ερμής περνάει τα όρια από Πάνω προς τα κάτω σε μια πορεία Όλυμπος, Γη, Κάτω κόσμος, ή Εκάτη είναι αυτή που τα διασχίζει με την αντίστροφη πορεία Κάτω κόσμος, Γη, Όλυμπος.
Η Εκάτη συνδέει τους νεκρούς με εμάς, και εμάς με το θείο κουβαλώντας τις ψυχές και μνήμες, το προγονικό δυναμικό σε εμάς, και τις προσφορές, την θέληση και την δική μας λατρεία στον Όλυμπο. Έρχεται εκεί που την χρειαζόμαστε, σαν αγαπημένη Κόρη, ή μεγάλη ‘μητέρα’ θεά, να συμπληρώσει τα κενά που αφήνουν οι πιο διακριτές ουσίες των άλλων θεοτήτων. Για την φροντίδα της αυτή στο γένος των θνητών της πρέπουν και οι μέγιστες των τιμών.
πηγή
"Εκάτειον" μικρή αναθηματική κολώνα, στην Εκάτη. Η θεά με τα τρία σώματα περοστειχίζεται απο τρείς χάριτες που χορεύουν στον εξωτερικό κύκλο (Munich glyptothek)
Βιβλιογραφία και Πηγές
Εμφανές είναι πως μια τόσο δύσκολη θεϊκή οντότητα όπως η Εκάτη είναι δύσκολο να σκιαγραφηθεί και αναλυθεί πλήρως στην περιορισμένη έκταση ενός μόνο κειμένου. Για τον λόγο αυτό θα παρουσιάσουμε εδώ και την βασικότερη βιβλιογραφία μαζί με ενδεικτικές πηγές για όλο το φάσμα των ιδιοτήτων της θεάς με μικρό σχολιασμό προς βοήθεια του επίδοξου μελετητή.
Βιβλία
1. The cults of the Greek states, Lewis Richard Farnell: Αν και γραμμένο το προηγούμενο αιώνα το έργο του μεγάλου Ελληνιστή περιέχει δύο πλήρη κεφάλαια για την Εκάτη που συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο μέρος των φιλολογικών και αρχαιολογικών δεδομένων της εποχής του.2. Hekate in Ancient Greek Religion, Robert Von Rudloff (1999): Ιδιαίτερης αξίας έργο αφιερωμένο στην θεά καθώς δίνει έμφαση σε αυτό που ο συγγραφέας θεωρεί πρωταρχικό ‘φωτεινό’ φρουρητικό χαρακτήρα της θεάς. Χρήσιμο για την εμβάθυνση στον χαρακτήρα της θεάς στον κλασσικό Ελληνικό πολυθεϊσμό
3. Hekate Liminal Rites: A Study of the rituals, magic and symbols of the torch-bearing Triple Goddess of the Crossroads, Sorita d'Este (2009): Εξαιρετική συλλογή πηγών, φιλολογικών αποσπασμάτων, αρχαιολογικών ευρημάτων. Με ιδιαίτερη έμφαση στον μαγικό χαρακτήρα της θεάς, τις τελετές της κτλ γραμμένο υπό νεοπαγανιστικό/wiccaπρίσμα
4. Hekate Soteira: A Study of Hekate's Roles in the Chaldean Oracles and RelatedLiterature, Sarah Iles Johnston (1990): Όπως ακριβώς περιγράφει ο τίτλος μια πλήρης μελέτη για την Εκάτη στο πλαίσιο των Χαλδαϊκών λόγων, νεοπλατωνικός μυστικισμός και ύστερη αρχαιότητα.
5. The Goddess Hekate, Stephen Ronan (1992): Συλλογή κειμένων – περιέχει και τα δύο προαναφερθέντα κεφάλαια του Farnell, τους ύμνους της θεάς καθώς και αυτό είναι το πιο ενδιαφέρον ένα κείμενο του K, F Smith για τα δείπνα της Εκάτης κα. Πολλά βασικά κείμενα συγκεντρωμένα
6. Restless Dead: Encounters between the Living and the Dead in Ancient Greece
Sarah IlesJohnston (1999) και Greek and Roman Necromancy
Daniel Ogden (2001): Γενικότερα έργα που μας παρουσιάζουν όμως τον ειδικότερου ενδιαφέροντος χαρακτήρα της θεάς σε σχέση με τους νεκρούς την μαγεία, την νεκρομαντεία κτλ.
Πηγές και αναγνώσματα
1. http://www.theoi.com/Khthonios/HekateGoddess.html: Η πιο πλήρης καταγραφή όλων των πρωταρχικών αναφορών για την Εκάτη σε αγγλική μετάφραση μαζί με εικονογραφία στην αξεπέραστη ιστοσελίδα του Aaron J. Atsma2. http://zer0dmx.tripod.com/gods/hekate.html: Το αρχικό κείμενο του Rudloff από το οποίο προέκυψε το προαναφερθέν βιβλίο. Είναι μια καλή σύνοψη των απόψεων του συγγραφέα
3. http://wiki.hellenistai.com/index.php?title=Hek%C3%A1t%C4%93: Πολύ καλό λήμμα για την θεά στην ιστοσελίδα αυτών των recon με πίνακα λατρευτικών επιθέτων, πηγές κτλ.
4. http://www.labrys.gr/index.php?l=oikiaki_latreia: Η θεά στο πλαίσιο της οικιακής λατρείας του παραδοσιακού ελληνικού πολυθεϊσμού στην σελίδα της Λατρευτικής κοινότητας Λάβρυς
5. http://empedotimos.blogspot.com: Η Εκάτη στην σκέψη των νεοπλατωνικών και τις μυστηριακές παραδόσεις, η σύνδεση της με την Ρέα και τους Χαλδαϊκούς χρησμούς. Με αναζήτηση του ονόματος στην εξαιρετική σελίδα του Εμπεδότιμου.
6. http://hekate.timerift.net/ καλή σύντομη επισκόπηση των βασικών για την θεά σε αυτή την μάλλον νεοπαγανιστικού χαρακτήρα ιστοσελίδα
7. http://www.granta.demon.co.uk/arsm/jg/hekate.html: Ειδικού ενδιαφέροντος κείμενο για την Εκάτη στην σκέψη των Γνωστικών
8. http://home.tiscali.nl/polissanctuary/research-case-lagina.html: Αρχαιολογικού κυρίως ενδιαφέροντος ιστοσελίδα για την Λαγίνα και την εκεί λατρεία της Εκάτης.
πηγή-megaseniautos
Τριαδικές θηλυκές θεότητες
Ο αριθμός 3 είχε πάντοτε μια ξεχωριστή θέση στην ανθρώπινη συνείδηση σε τέτοιο βαθμό που θεωρείτο ιερός.
Για τον Αριστοτέλη, είναι ο αριθμός του Παντός ο πρώτος αριθμός που έχει αρχή μέση και τέλος.
Οι Πυθαγόρειοι πίστευαν πως η έννοια της επιφάνειας πρέπει να συμβολίζετε με τον αριθμό 3 από το τρίγωνο το οποίο ονόμαζαν «πρωταρχικό σχήμα» επειδή φανερά διαμορφώνεται και εκφράζετε δια μέσο του αριθμού.
Στην αλχημεία μια από της λεγόμενες απόκρυφες τέχνες τα αιθερικά στοιχεία είναι 3: Αλάτι, Υδράργυρος και Θείοσυμβολίζοντας αντίστοιχα το σώμα την ψυχή και το πνεύμα.
Μπορούμε να διακρίνουμε ομοιότητες και με το Ορφικό Τρίπτυχο: Ύπαρξη Ζωή Διάνοια.
Τα πρώτα ίχνη Αγίων Τριάδων τα βρίσκουμε στην μητριαρχική οικογένεια όπου και λατρευόταν ηΜεγάλη Μητέρα, η Γαία, θεά της γονιμότητας.
Η θεά συναντιέται σε τρεις βασικές μορφές:
- της Παρθένας σαν σύμβολο αγνότητας,
- της Μητέρας σαν σύμβολο δημιουργίας και
- της Γραίας ως σύμβολο της σοφίας.
Η Ελληνική θηλυκή τριάδα, αποτελείτε από την Κόρη, της οποίας το όνομα είναι τόσο ιερό που δεν πρέπει να προφέρετε, την Δήμητρα και την Εκάτη.
Η τρίμορφη Εκάτη παρουσιάζετε με τρία κορμιά και τρία κεφάλια: λιονταριού, σκύλου και φοράδας. Με την Εκάβη ταυτίζονται συχνά και αποτελούν πρόσωπα μιας ιερής αρχέτυπης τριάδας.
Φοβερή τριαδική θεότητα και οι Ερινύες που γεννήθηκαν από το αίμα του Ουρανού, μετά τον ακρωτηριασμό του από τον Κρόνο και υπήρχαν πριν την εμφάνιση του Δία και των περισσοτέρων Ολυμπίων θεών.
Στα Καβείρια μυστήρια τιμούσαν τους Ιερούς Κάβειρους. Ο Μνασέας αποκαλύπτει τα ονόματα των θεών:
Η Ελληνική θηλυκή τριάδα, αποτελείτε από την Κόρη, της οποίας το όνομα είναι τόσο ιερό που δεν πρέπει να προφέρετε, την Δήμητρα και την Εκάτη.
Η τρίμορφη Εκάτη παρουσιάζετε με τρία κορμιά και τρία κεφάλια: λιονταριού, σκύλου και φοράδας. Με την Εκάβη ταυτίζονται συχνά και αποτελούν πρόσωπα μιας ιερής αρχέτυπης τριάδας.
Φοβερή τριαδική θεότητα και οι Ερινύες που γεννήθηκαν από το αίμα του Ουρανού, μετά τον ακρωτηριασμό του από τον Κρόνο και υπήρχαν πριν την εμφάνιση του Δία και των περισσοτέρων Ολυμπίων θεών.
Στα Καβείρια μυστήρια τιμούσαν τους Ιερούς Κάβειρους. Ο Μνασέας αποκαλύπτει τα ονόματα των θεών:
- Αξιόκερσος (ταυτίζετε με τον Ήφαιστο ή τον Δία, αλλά κυρίως με τον Άδη)
- Αξίερος (Μητέρα, Δήμητρα)
- Αξιόκερσα (κυρίως Περσεφόνη ή σε κάποιες παραλλαγές Αθηνά)
Τρεις και οι φοβερές Γοργόνες:
Τρεις και οι φοβερές Γοργόνες:
- Η Σθενώ (η δύναμη),
- η Ευρυάλη (η πλατειά θάλασσα) και
- η θνητή Μέδουσα (σοφή βασίλισσα) ή Γοργώ (αγρία μάτια).
Υπάρχει μία τάση να εικάζουμε πως η μετάβαση από της Θήλειες θεότητες στις Τριαδικές, όπου σημαντικό ρόλο έπαιξε ο Πατέρας, έγινε μετά από ένταση και δεν ήταν ομαλή.
Αρκετές φεμινιστικές ομάδες στηριζόμενες στην επιφανειακή ανάγνωση των μύθων, κατέληξαν στο συμπέρασμα πως η πατριαρχία επιβλήθηκε μετά από μάχες μεταξύ των δυο φύλων.
Υπάρχει μία τάση να εικάζουμε πως η μετάβαση από της Θήλειες θεότητες στις Τριαδικές, όπου σημαντικό ρόλο έπαιξε ο Πατέρας, έγινε μετά από ένταση και δεν ήταν ομαλή.
Αρκετές φεμινιστικές ομάδες στηριζόμενες στην επιφανειακή ανάγνωση των μύθων, κατέληξαν στο συμπέρασμα πως η πατριαρχία επιβλήθηκε μετά από μάχες μεταξύ των δυο φύλων.
Το τρισυπόστατο της Εκάτης
και οι τριαδικές θεότητες
του Αντώνη Καμμά, γιατρού, αντιπροέδρου ΤΕΙ Αθήνας
Θα ήταν ιδιαίτερα απλουστευτικό να θεωρήσει κάποιος την αρχαία Ελληνική Μυθολογία σαν εξιστόρηση φανταστικών γεγονότων με διάφορους συμβολισμούς και, ταυτόχρονα, να αγνοήσει το επιστημονικό και μεταφυσικό μήνυμα που αυτή εκπέμπει από τα βάθη των αιώνων.
Γιατί μπορεί μεν η Ελληνική Μυθολογία να πλημμυρίζει από το φως του Ήλιου και την ανθρώπινη διάσταση των Θεών της που δεν διστάζουν να κατεβαίνουν από τον Όλυμπο, να αναμειγνύονται με τους θνητούς, να ερωτεύονται και να συναλλάσσονται όπως αυτοί, εμφορούμενοι από τα ίδια με αυτούς συναισθήματα, πολλοί όμως συμβολισμοί της Μυθολογίας, όπως ο αριθμός τρία και οι, διαφόρων εκφάνσεων τριαδικές θεότητες εκφράζουν μία βαθύτερη φιλοσοφική και υπαρξιακή αντίληψη για τη γένεση, το θάνατο και, γενικά, τη μοίρα του ανθρώπου, χωρίς ιδιαίτερες δαιμονικές ή μοιρολατρικές προλήψεις.
Έτσι και η πιο σκοτεινή θεότητα της αρχαίας Ελλάδας, η Εκάτη δεν έχει τίποτα κοινό με τα ξωτικά της Αγγγλοσαξωνικής μυθολογίας ή τους μυθικούς δαίμονες της Μεσοποταμίας, όπως την πρωτόπλαστη Lilith της Kabbaleκαι του Talmud.
Η Εκάτη ήταν κόρη Τιτάνων (του Πέρση και της Αστερίας), προϋπήρχε των Θεών του Ολύμπου και κυριαρχούσε σε Γη, Θάλασσα και Ουρανό. Και όταν ο Ζευς αναγνωρίσθηκε Θεός των Θεών και των θνητών την τίμησε διατηρώντας όλες τις θεϊκές της δυνάμεις, όπως ο Ησίοδος μας γνωρίζει στη Θεογονία του (στ. 411-412): «η (Αστερία) δ’ υποκυσαμένη Εκάτην τέκε, την περί πάντων Ζευς Κρονίδης τίμησε».
Η Εκάτη ήταν γνήσια Ελληνική θεότητα. Προστάτευε όσους απένειμαν δικαιοσύνη, τους κυνηγούς, τους πολεμιστές, τους ψαράδες και τα κοπάδια των βοσκών, εξ’ ου και η προσωνυμία της κουροτρόφος. Είχε στενή σχέση με τον Άδη και η μυθολογία την θέλει διαμεσολαβητή της επανόδου της Περσεφόνης από τον κάτω κόσμο και της απόδοσής της στη μητέρα της Δήμητρα.
Αργότερα, στους κλασσικούς χρόνους, η θεότητα της Εκάτης αρχίζει να παίρνει άλλη διάσταση. Πρώτος ο Ευριπίδης στη «Μήδεια» την παρουσιάζει σαν προστάτιδα των μαγισσών, άποψη που μετά πολλούς αιώνες μας μεταφέρει και ο W. Shakespeare στην τραγωδία του «Macbeth». Ίσως από την κλασσική αρχαιότητα και μετά, η Εκάτη «ταυτίζεται» με τη Δήμητρα (ή την Άρτεμη) και την Περσεφόνη σε μία τριαδική οντότητα, θηλυκού γένους όπως αυτές που συναντούμε σε πολλές θρησκείες.
Η ταύτιση αυτή είναι καθαρά συμβολική, δεδομένου ότι εκφράζει την επικυριαρχία των τριών θεϊκών οντοτήτων στον Ουρανό και τη Σελήνη (Εκάτη), στη Γη (Άρτεμη) και στον Άδη (Περσεφόνη). Τρεις όμως ήσαν και οι μυθικές Γοργόνες, η Σθενώ (Δύναμη), ηΕυρυάλη (Θάλασσα) και η Μέδουσα (Σοφία), αλλά και οι φοβερές Ερινύες, Τισεφόνη,Αλυκτώ και Μέγαιρα, που γεννήθηκαν από το αίμα του Ουρανού όταν αυτός ακρωτηριάσθηκε από τον Κρόνο.
Αλλά και η ίδια η Εκάτη, στους ύστερους χρόνους της αρχαιότητας, εμφανίζεται σαν τρισυπόστατη εκφράζοντας ουσιαστικά τους τρεις κόσμους (Θεϊκό, Γήινο και Νεκρικό). Οι προς τιμήν της εορτές, τα Εκάτεια ετελούντο σε τρίστρατα, κατά προτίμηση εκτός των πόλεων ενώ, σε μία άλλη γιορτή κάθαρσης των οικιών, τα Οξυθύμια, επικαλούντο το όνομά της για την εκδίωξη των κακών πνευμάτων. Τα αγάλματα της θεάς έφεραν, συνήθως, τρία πρόσωπα ενώ, σε άλλες εκδοχές το πρόσωπο της γυναίκας συνόδευαν ένα πρόσωπο αλόγου και ένα, λέοντα.
Ο Αριστοτέλης χαρακτήριζε το 3 ως τον αριθμό του Παντός και οι Πυθαγόρειοι πίστευαν στο τριγωνικό (πρωταρχικό) σχήμα της γήινης επιφάνειας γι’ αυτό και οι Ναοί και οι Πόλεις κτίζονταν στις γωνίες ισοσκελών τριγώνων όπως, π.χ. η Ακρόπολη των Αθηνών, ο ναός της Αφαίας στην Αίγινα και ο ναός του Ποσειδώνα στο Σούνιο. Το Ορφικό Τρίπτυχοσυντίθετο από τις έννοιες της Ύπαρξης, της Ζωής και της Διάνοιας ενώ στην Αλχημεία τα αιθερικά στοιχεία ήσαν τρία, το αλάτι, ο υδράργυρος και το θείο.
Το τρίμορφο και τρισυπόστατο της Εκάτης αποτελεί, ίσως, την πιο παλιά και αρχέγονη προσέγγιση του ανθρώπινου υπαρξιακού προβλήματος μέσα από τη συσχέτισή του με το Θείο και τον Θάνατο. Δεν είναι, εξάλλου τυχαία, η -με διάφορες μορφές- υιοθέτηση τριαδικών θεϊκών σχημάτων σε πολλές μεταγενέστερες θρησκείες, όπως τους αρχαίους Κέλτες, τους Βουδιστές, τους προ-Ισλάμ Άραβες, τους Ινδουιστές κ.ά.
Πολλές είναι και οι αρχαιοελληνικές τριαδικές θεότητες, είτε αμιγώς θηλυκές, όπως η Κόρη (της οποίας το όνομα θεωρείται τόσο ιερό ώστε να απαγορεύεται η προφορά του), η Δήμητρα και η Εκάτη, είτε μικτές όπως στην Αρκαδία όπου ελατρεύοντο ο Ποσειδώνας, η Δήμητρα και η άλλη κόρη τους, η Δέσποινα ή στα Καβείρια Μυστήρια όπου ελατρεύοντο οΑξιόκερσος (Άδης), η Αξιόκερσα (Περσεφόνη) και ο Καδμίλος (Ερμής).
Η Εκάτη ήταν κόρη Τιτάνων (του Πέρση και της Αστερίας), προϋπήρχε των Θεών του Ολύμπου και κυριαρχούσε σε Γη, Θάλασσα και Ουρανό. Και όταν ο Ζευς αναγνωρίσθηκε Θεός των Θεών και των θνητών την τίμησε διατηρώντας όλες τις θεϊκές της δυνάμεις, όπως ο Ησίοδος μας γνωρίζει στη Θεογονία του (στ. 411-412): «η (Αστερία) δ’ υποκυσαμένη Εκάτην τέκε, την περί πάντων Ζευς Κρονίδης τίμησε».
Η Εκάτη ήταν γνήσια Ελληνική θεότητα. Προστάτευε όσους απένειμαν δικαιοσύνη, τους κυνηγούς, τους πολεμιστές, τους ψαράδες και τα κοπάδια των βοσκών, εξ’ ου και η προσωνυμία της κουροτρόφος. Είχε στενή σχέση με τον Άδη και η μυθολογία την θέλει διαμεσολαβητή της επανόδου της Περσεφόνης από τον κάτω κόσμο και της απόδοσής της στη μητέρα της Δήμητρα.
Αργότερα, στους κλασσικούς χρόνους, η θεότητα της Εκάτης αρχίζει να παίρνει άλλη διάσταση. Πρώτος ο Ευριπίδης στη «Μήδεια» την παρουσιάζει σαν προστάτιδα των μαγισσών, άποψη που μετά πολλούς αιώνες μας μεταφέρει και ο W. Shakespeare στην τραγωδία του «Macbeth». Ίσως από την κλασσική αρχαιότητα και μετά, η Εκάτη «ταυτίζεται» με τη Δήμητρα (ή την Άρτεμη) και την Περσεφόνη σε μία τριαδική οντότητα, θηλυκού γένους όπως αυτές που συναντούμε σε πολλές θρησκείες.
Η ταύτιση αυτή είναι καθαρά συμβολική, δεδομένου ότι εκφράζει την επικυριαρχία των τριών θεϊκών οντοτήτων στον Ουρανό και τη Σελήνη (Εκάτη), στη Γη (Άρτεμη) και στον Άδη (Περσεφόνη). Τρεις όμως ήσαν και οι μυθικές Γοργόνες, η Σθενώ (Δύναμη), ηΕυρυάλη (Θάλασσα) και η Μέδουσα (Σοφία), αλλά και οι φοβερές Ερινύες, Τισεφόνη,Αλυκτώ και Μέγαιρα, που γεννήθηκαν από το αίμα του Ουρανού όταν αυτός ακρωτηριάσθηκε από τον Κρόνο.
Αλλά και η ίδια η Εκάτη, στους ύστερους χρόνους της αρχαιότητας, εμφανίζεται σαν τρισυπόστατη εκφράζοντας ουσιαστικά τους τρεις κόσμους (Θεϊκό, Γήινο και Νεκρικό). Οι προς τιμήν της εορτές, τα Εκάτεια ετελούντο σε τρίστρατα, κατά προτίμηση εκτός των πόλεων ενώ, σε μία άλλη γιορτή κάθαρσης των οικιών, τα Οξυθύμια, επικαλούντο το όνομά της για την εκδίωξη των κακών πνευμάτων. Τα αγάλματα της θεάς έφεραν, συνήθως, τρία πρόσωπα ενώ, σε άλλες εκδοχές το πρόσωπο της γυναίκας συνόδευαν ένα πρόσωπο αλόγου και ένα, λέοντα.
Ο Αριστοτέλης χαρακτήριζε το 3 ως τον αριθμό του Παντός και οι Πυθαγόρειοι πίστευαν στο τριγωνικό (πρωταρχικό) σχήμα της γήινης επιφάνειας γι’ αυτό και οι Ναοί και οι Πόλεις κτίζονταν στις γωνίες ισοσκελών τριγώνων όπως, π.χ. η Ακρόπολη των Αθηνών, ο ναός της Αφαίας στην Αίγινα και ο ναός του Ποσειδώνα στο Σούνιο. Το Ορφικό Τρίπτυχοσυντίθετο από τις έννοιες της Ύπαρξης, της Ζωής και της Διάνοιας ενώ στην Αλχημεία τα αιθερικά στοιχεία ήσαν τρία, το αλάτι, ο υδράργυρος και το θείο.
Το τρίμορφο και τρισυπόστατο της Εκάτης αποτελεί, ίσως, την πιο παλιά και αρχέγονη προσέγγιση του ανθρώπινου υπαρξιακού προβλήματος μέσα από τη συσχέτισή του με το Θείο και τον Θάνατο. Δεν είναι, εξάλλου τυχαία, η -με διάφορες μορφές- υιοθέτηση τριαδικών θεϊκών σχημάτων σε πολλές μεταγενέστερες θρησκείες, όπως τους αρχαίους Κέλτες, τους Βουδιστές, τους προ-Ισλάμ Άραβες, τους Ινδουιστές κ.ά.
Πολλές είναι και οι αρχαιοελληνικές τριαδικές θεότητες, είτε αμιγώς θηλυκές, όπως η Κόρη (της οποίας το όνομα θεωρείται τόσο ιερό ώστε να απαγορεύεται η προφορά του), η Δήμητρα και η Εκάτη, είτε μικτές όπως στην Αρκαδία όπου ελατρεύοντο ο Ποσειδώνας, η Δήμητρα και η άλλη κόρη τους, η Δέσποινα ή στα Καβείρια Μυστήρια όπου ελατρεύοντο οΑξιόκερσος (Άδης), η Αξιόκερσα (Περσεφόνη) και ο Καδμίλος (Ερμής).
Το δωδεκάθεο χωρίζεται ισότιμα σε 6 (3x2) θηλυκές θεότητες και 6 (3x2) αρσενικές ενώ και ήσσονος σημασίας θεότητες (Ώρες, Χάριτες, Μοίρες) αναφέρονται πάντα σε τριάδες.
Στις δύο από τις τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες (Ιουδαϊσμό και Ισλάμ) η Τριαδική Θεότητα καταργήθηκε πλήρως, ενώ στο Χριστιανισμό προσέλαβε τη μορφή της Αγίας Τριάδας με τις όποιες δογματικές - θεολογικές ιδιομορφίες της. Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι το θηλυκό στοιχείο εξοβελίσθηκε πλήρως από τη Χριστιανική αντίληψη της θεότητας και περιορίσθηκε μόνο στην αναγνώριση της «θεοτόκου» και «παναγίας» Μητέρας του Ιησού, «αειπαρθένου» (;) και «μεσολαβήτριας» υπέρ των ανθρώπων, όχι όμως θεάς.
Μέσα από αυτή την αντίληψη δεν είναι περίεργη η δαιμονοποίηση του θηλυκού στοιχείου στα ύστερα Ρωμαϊκά χρόνια και το Μεσαίωνα. Ακόμα και στον W. Shakespeare, οι μάγισσες («Macbeth») είναι μάλλον (!) θηλυκές και η Εκάτη αναγνωρισμένη από όλους θεά των.
Μέσα από αυτή την αντίληψη δεν είναι περίεργη η δαιμονοποίηση του θηλυκού στοιχείου στα ύστερα Ρωμαϊκά χρόνια και το Μεσαίωνα. Ακόμα και στον W. Shakespeare, οι μάγισσες («Macbeth») είναι μάλλον (!) θηλυκές και η Εκάτη αναγνωρισμένη από όλους θεά των.
Η θεά-μητέρα των αρχαίων θρησκειών υποτιμήθηκε τόσο τα χρόνια της μονοθεϊστικής-θεοκρατικής αντίληψης που θα έπρεπε να περάσουν πολλοί αιώνες για να αναγεννηθεί, έστω και μερικώς, η αρχαιοελληνική άποψη της «ισοθεΐας» των δύο φύλων μέσα από την πρόοδο και την εξέλιξη των κοινωνιών και των πολιτικών συστημάτων.
Τα νερά των ποταμών δεν γυρίζουν πίσω όσο και αν τα διέτασσε ο Κανύτ, ο βασιλιάς των Σαξώνων. Είναι απόλυτα βέβαιο ότι οι δαιμονοποιήσεις δεν μπορούν να αποτελούν διαμορφωτές της ιστορίας του μέλλοντος, όπως συνέβαινε στο παρελθόν. Σε μία τέτοια μελλοντική κοινωνία πιστεύουμε ότι «Θεότητες» σαν την Εκάτη θα βρουν τη θέση που τους αρμόζει στο Πάνθεον της Φιλοσοφίας και της Κοινωνικής και Αισθητικής αρμονίας.
Τα νερά των ποταμών δεν γυρίζουν πίσω όσο και αν τα διέτασσε ο Κανύτ, ο βασιλιάς των Σαξώνων. Είναι απόλυτα βέβαιο ότι οι δαιμονοποιήσεις δεν μπορούν να αποτελούν διαμορφωτές της ιστορίας του μέλλοντος, όπως συνέβαινε στο παρελθόν. Σε μία τέτοια μελλοντική κοινωνία πιστεύουμε ότι «Θεότητες» σαν την Εκάτη θα βρουν τη θέση που τους αρμόζει στο Πάνθεον της Φιλοσοφίας και της Κοινωνικής και Αισθητικής αρμονίας.
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΡΑ, ΕΔΩ:
