«Κατόπιν, ο Δαμάστης από το Σίγειο έγραψε Περίπλου, αφού αντέγραψε τα περισσότερα από τον Εκαταίο. Έπειτα ο Δημόκριτος και ο Εύδοξος και ορισμένοι άλλοι έγραψαν πραγματείες περιγραφικής γεωγραφίας και περίπλους. Οι παλαιοί σχεδίαζαν την οικουμένη στρογγυλή, με την Ελλάδα να βρίσκεται στη μέση και στη μέση της Ελλάδας τους Δελφούς.
Γιατί οι Δελφοί έχουν τον ομφαλό της γης. Και πρώτος ο πολύπειρος αυτός άνδρας, ο Δημόκριτος, κατάλαβε ότι η γη έχει σχήμα επίμηκες, αφού το μήκος της είναι μιάμιση φορά το πλάτος της. Μ’ αυτόν συμφωνούσε και ο Δικαίαρχος ο Περιπατητικός».
Οι βόρειες περιοχές της γης είναι παγωμένες και γεμάτες χιόνι, ενώ οι νότιες πυρωμένες (απ. 419):
«Ο Λεύκιππος ισχυρίζεται ότι η γη πλαγιάζει προς τα νότια μέρη της, εξαιτίας της αραιότητας (του αέρα) των νότιων περιοχών. Επίσης, τα βόρεια μέρη είναι παγωμένα, επειδή καταψύχονται από τα κρύα. Αντίθετα, τα νότια μέρη είναι πυρωμένα.
Ο Δημόκριτος θεωρεί ότι επειδή το νότιο τμήμα της ατμόσφαιρας είναι ασθενέστερο, όταν αυξήθηκε το μέγεθος της γης, αυτή πήρε κλίση προς τα εκεί. Γιατί τα βόρεια μέρη είναι αμιγή, ενώ τα νότια έχουν προσμίξεις. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να βαραίνει προς εκείνη την κατεύθυνση, όπου υπάρχει περίσσεια καρπών και ανάπτυξης».
Τα νερά του Νείλου δημιουργούνται, όταν χιόνι από τις παγωμένες βόρειες περιοχές λιώσει, εξατμιστεί και παρασυρθεί προς το νότο από τους ανέμους (απ. 411):
«Ο Δημόκριτος ο Αβδηρίτης ισχυρίζεται ότι στα νότια μέρη (της γης) δε χιονίζει, όπως έχουν πει ο Ευριπίδης και ο Αναξαγόρας, χιονίζει όμως στο βορά. Κι αυτό είναι εμφανές σε όλους. Το πλήθος του σωρευμένου χιονιού στα βόρια μέρη μένει παγωμένο στην περίοδο των (χειμερινών) τροπών, το καλοκαίρι όμως με τη διάλυση των πάγων από την άνοδο της θερμοκρασίας λιώνει πολύ απ’ αυτό. Γι’ αυτό το λόγο γεννιούνται πολλά και παχιά νέφη στα ψηλότερα μέρη, αφού η αναθυμίαση ανεβαίνει άφθονη ψηλά.
Αυτά τα νέφη τα σπρώχνουν τα μελτέμια, μέχρις ότου πέσουν επάνω στα ψηλότερα όρη της οικουμένης, για τα οποία λέει ότι βρίσκονται στην Αιθιοπία. Κατόπιν τα νέφη θραύονται βιαίως πάνω στα βουνά που είναι ψηλά και γεννούν πολύ ραγδαίες βροχές, απ’ τις οποίες γεμίζει ο ποταμός στο μέγιστο βαθμό κατά την περίοδο των μελτεμιών».
Η θάλασσα δημιουργήθηκε μαζί με τη γη από τα υγρά υλικά που υπήρχαν στο αρχικό μίγμα στεριάς και υγρασίας (απ. 381):
«Γι’ αυτό το λόγο ο ήλιος και το υπόλοιπο πλήθος των άστρων συμπεριλήφθηκαν σε όλη την έκταση της δίνης. Το λασπώδες, όμως, και θολερό τμήμα μαζί με τις ενώσεις του υγρού συγκεντρώθηκε στο ίδιο σημείο λόγω βάρους.
Και καθώς στριφογύρναγε και συστρεφόταν συνεχώς γύρω στον εαυτό του, από τα υγρά υλικά του δημιουργήθηκε η θάλασσα, ενώ από τα πιο στερεά δημιουργήθηκε η γη πηλώδης και εντελώς μαλακή. Αυτή η γη στερεοποιήθηκε, όταν έλαμψε για πρώτη φορά η φωτιά γύρω από τον ήλιο».
Η αλμυρότητα της θάλασσας οφείλεται στη συγκέντρωση ομοειδών αλάτων μέσα της (απ. 410):
«Υπάρχει, λοιπόν, πολύ μεγάλη διαφωνία σχετικά με τη γέννηση του αλμυρού στοιχείου.
Άλλοι ισχυρίζονται ότι αποτελεί υπόλειμμα της αρχικής υγρότητας, αφού εξατμίστηκε πολύ μεγάλη ποσότητα νερού. Άλλοι λένε ότι είναι ο ιδρώτας της γης. Ο Δημόκριτος συμφωνεί με εκείνους που ανάγουν τη γέννηση της αλμυρότητας στη γη.
Όπως στην περίπτωση των αλάτων και των νίτρων... όταν απέμεινε η σαπίλα... ισχυρίζεται ότι συνδυάστηκαν μέσα στο υγρό τα όμοια με τα όμοια, όπως ακριβώς συμβαίνει και στο σύμπαν. Έτσι γεννήθηκε η θάλασσα και όλα τα υπόλοιπα άλατα, αφού συγκεντρώθηκαν στο ίδιο μέρος κατά κατηγορίες τα όμοια άτομα. Ότι η θάλασσα προήλθε από τη συνένωση των ομοειδών στοιχείων γίνεται φανερό και από άλλα δεδομένα.
Γιατί δε διαθέτει ούτε λιβανωτό ούτε θείο ούτε στυπτηρία ούτε άσφαλτο ούτε όσα μεγάλα και θαυμαστά υπάρχουν σε πολλά μέρη της γης. Του ήταν εύκολο, αν όχι τίποτα άλλο, να το σκεφτεί αυτό… Αφού θεώρησε ότι οι γεύσεις παράγονται από τα σχήματα και το αλμυρό από μεγάλα και γωνιόμορφα άτομα, δεν είναι παράξενο που ισχυρίζεται ότι η αλμυρότητα της γης γεννιέται με τον ίδιο τρόπο όπως και η αλμυρότητα της θάλασσας».
Η θάλασσα, σύμφωνα με το Δημόκριτο, κάποτε θα εξαφανιστεί. Φαίνεται ότι ο Δημόκριτος κατέληξε σ’ αυτό το συμπέρασμα παρατηρώντας ότι στο εσωτερικό της στεριάς βρίσκουμε συχνά θαλάσσια κοχύλια και όστρακα, πράγμα που σημαίνει ότι κάποτε εκεί υπήρχε θάλασσα, καθώς και από το γεγονός ότι η θάλασσα εξατμίζεται (απ. 409):
«Γιατί αυτός (=ο Δημόκριτος) πιστεύει ότι η θάλασσα θα ελαττώνεται διαρκώς εξαιτίας των εκκρίσεων και αναθυμιάσεών της, ώσπου στο τέλος θα ξοδευτεί ολόκληρη και θα αποξηρανθεί».
Η θάλασσα τρέφει μ’ αυτήν την εξάτμιση τον ήλιο και τη σελήνη (απ. 397a): «...τις ατμίδες με τις οποίες τρέφεται ο ήλιος, όπως πιστεύει ο Δημόκριτος».
Οι σεισμοί δημιουργούνται από βίαιες κινήσεις όγκων νερού ή αέρα κυρίως στο εσωτερικό της γης (απ. 413):
«Ο Δημόκριτος ισχυρίζεται ότι η γη είναι γεμάτη με νερό και, καθώς δέχεται πολύ επιπλέον νερό με τη βροχή, τίθεται σε κίνηση απ’ αυτό. Όταν το νερό γίνει ακόμη περισσότερο, επειδή οι κοιλότητες δεν μπορούν να δεχτούν άλλο, διέρχεται βίαια και δημιουργεί σεισμό. Αλλά και όταν η γη ξεραίνεται και τραβά νερό στα κενά μέρη από τα μέρη που έχουν περισσότερο, αυτό το νερό αλλάζοντας θέση και πέφτοντας δημιουργεί κίνηση».
Επίσης, απ. 414:
«Ο Δημόκριτος θεωρεί ότι περισσότερα (από ένα) αίτια μπορούν να κινήσουν τη γη. Ισχυρίζεται, δηλαδή, ότι η γη μπορεί να κινηθεί πότε από τον αέρα πότε από το νερό πότε κι απ’ τα δυο. Αυτό το αναλύει με τον εξής τρόπο: Ένα μέρος της γης είναι κοίλο. Σ’ αυτό το μέρος συρρέει μεγάλη ποσότητα νερού. Απ’ αυτήν την ποσότητα ένα μέρος είναι λεπτό και πιο ρευστό από το υπόλοιπο.
Αυτό, όταν πιεστεί από το βάρος του νερού που προστίθεται από πάνω, προσκρούει στη γη και την κινεί... Όταν το νερό συναθροίζεται σε ένα μέρος και πάψει να συγκρατείται, τότε ορμά προς ένα σημείο και ανοίγει δρόμο πρώτα με το βάρος του, έπειτα με την ορμή του. Γιατί δεν μπορεί, όντας για ώρα κλεισμένο, να βρει διέξοδο παρά μόνο με πολύ κλίση, ούτε να πέσει κατ’ ευθείαν με τάξη και δίχως να κλονίσει αυτά, μέσα από οποία ή πάνω στα οποία πέφτει. Αν, όμως, όταν πια έχει αρχίσει να ορμά, σταματήσει σε κάποιο τόπο και η ορμή του ρεύματος γυρίσει προς τον εαυτό της, απωθείται στην παρακείμενη γη και στο μέρος που θα βαρύνει περισσότερο το ταράζει.
Κατόπιν, τέλος, η βρεγμένη γη, αφού έχει δεχτεί βαθιά μέσα της το υγρό, καθιζάνει και τα ίδια της τα θεμέλια φθείρονται. Τότε πιέζεται εκείνο το τμήμα της, στο οποίο ρέπει το μέγιστο βάρος των νερών που συνέρευσαν. Ο αέρας μερικές φορές απωθεί τα νερά και, αν επέλθει δριμύτερος, κινεί πράγματι εκείνο το μέρος της γης, στο οποίο απώθησε τα πιεσμένα νερά. Ενίοτε ορμώντας στις γήινες διόδους και ζητώντας διέξοδο κινεί τα πάντα. Όπως η γη είναι διαπερατή από τους ανέμους, έτσι και ο αέρας είναι λεπτότερος απ’ όσο χρειάζεται για να αποκλειστεί, ορμητικότερος απ’ όσο χρειάζεται για να συγκρατηθεί, όταν είναι ταραγμένος και ταχύς».
Οι Ατομικοί αποσυνδέουν τα φαινόμενα της βροντής, της αστραπής και του κεραυνού από το Δία της μυθολογίας και τα αποδίδουν σε καθαρά φυσικά αίτια (απ. 415):
«Ο Λεύκιππος αποφαίνεται ότι η πτώση του πυρός που έχει απομείνει μέσα στα παχύτατα σύννεφα δημιουργεί τη δυνατή βροντή.
Ο Δημόκριτος θεωρεί, αφενός, τη βροντή ως αποτέλεσμα ενός ανώμαλου μίγματος ατόμων, το οποίο ανοίγει δίοδο με φορά προς τα κάτω στο νέφος που το περιβάλλει. Αφετέρου, θεωρεί την αστραπή ως αποτέλεσμα της σύγκρουσης (αυτού του μίγματος) με νέφη, εξαιτίας της οποίας τα γενεσιουργά άτομα του πυρός με την τριβή διηθούνται μέσω αραιωμάτων με πολλά κενά και μαζεύονται στο ίδιο μέρος.
Ο κεραυνός, πάλι, δημιουργείται, όταν υπάρχει βίαιη κίνηση μιγμάτων που αποτελούνται από άτομα γενεσιουργά του πυρός, τα οποία είναι καθαρότερα, λεπτότερα, ομαλότερα και πυκνότερα αρμοσμένα, όπως ο ίδιος γράφει. Θύελλα με κεραυνούς, τέλος, δημιουργείται, όταν μίγματα πυρός με περισσότερα κενά, αφού συγκεντρωθούν σε περιοχές με πολλά κενά και στερεοποιηθούν σε υμένες που παράγουν τα ίδια, αποκτήσουν την προς το βάθος φορά χάρη στην πολύπλοκη ανάμιξη τους».
Το χωρίο είναι ασαφές και δύσκολο στην ερμηνεία του, φαίνεται όμως να υπονοεί μια διαδικασία σε τρία στάδια:
Οι σεισμοί δημιουργούνται από βίαιες κινήσεις όγκων νερού ή αέρα κυρίως στο εσωτερικό της γης (απ. 413):
«Ο Δημόκριτος ισχυρίζεται ότι η γη είναι γεμάτη με νερό και, καθώς δέχεται πολύ επιπλέον νερό με τη βροχή, τίθεται σε κίνηση απ’ αυτό. Όταν το νερό γίνει ακόμη περισσότερο, επειδή οι κοιλότητες δεν μπορούν να δεχτούν άλλο, διέρχεται βίαια και δημιουργεί σεισμό. Αλλά και όταν η γη ξεραίνεται και τραβά νερό στα κενά μέρη από τα μέρη που έχουν περισσότερο, αυτό το νερό αλλάζοντας θέση και πέφτοντας δημιουργεί κίνηση».
Επίσης, απ. 414:
«Ο Δημόκριτος θεωρεί ότι περισσότερα (από ένα) αίτια μπορούν να κινήσουν τη γη. Ισχυρίζεται, δηλαδή, ότι η γη μπορεί να κινηθεί πότε από τον αέρα πότε από το νερό πότε κι απ’ τα δυο. Αυτό το αναλύει με τον εξής τρόπο: Ένα μέρος της γης είναι κοίλο. Σ’ αυτό το μέρος συρρέει μεγάλη ποσότητα νερού. Απ’ αυτήν την ποσότητα ένα μέρος είναι λεπτό και πιο ρευστό από το υπόλοιπο.
Αυτό, όταν πιεστεί από το βάρος του νερού που προστίθεται από πάνω, προσκρούει στη γη και την κινεί... Όταν το νερό συναθροίζεται σε ένα μέρος και πάψει να συγκρατείται, τότε ορμά προς ένα σημείο και ανοίγει δρόμο πρώτα με το βάρος του, έπειτα με την ορμή του. Γιατί δεν μπορεί, όντας για ώρα κλεισμένο, να βρει διέξοδο παρά μόνο με πολύ κλίση, ούτε να πέσει κατ’ ευθείαν με τάξη και δίχως να κλονίσει αυτά, μέσα από οποία ή πάνω στα οποία πέφτει. Αν, όμως, όταν πια έχει αρχίσει να ορμά, σταματήσει σε κάποιο τόπο και η ορμή του ρεύματος γυρίσει προς τον εαυτό της, απωθείται στην παρακείμενη γη και στο μέρος που θα βαρύνει περισσότερο το ταράζει.
Κατόπιν, τέλος, η βρεγμένη γη, αφού έχει δεχτεί βαθιά μέσα της το υγρό, καθιζάνει και τα ίδια της τα θεμέλια φθείρονται. Τότε πιέζεται εκείνο το τμήμα της, στο οποίο ρέπει το μέγιστο βάρος των νερών που συνέρευσαν. Ο αέρας μερικές φορές απωθεί τα νερά και, αν επέλθει δριμύτερος, κινεί πράγματι εκείνο το μέρος της γης, στο οποίο απώθησε τα πιεσμένα νερά. Ενίοτε ορμώντας στις γήινες διόδους και ζητώντας διέξοδο κινεί τα πάντα. Όπως η γη είναι διαπερατή από τους ανέμους, έτσι και ο αέρας είναι λεπτότερος απ’ όσο χρειάζεται για να αποκλειστεί, ορμητικότερος απ’ όσο χρειάζεται για να συγκρατηθεί, όταν είναι ταραγμένος και ταχύς».
Οι Ατομικοί αποσυνδέουν τα φαινόμενα της βροντής, της αστραπής και του κεραυνού από το Δία της μυθολογίας και τα αποδίδουν σε καθαρά φυσικά αίτια (απ. 415):
«Ο Λεύκιππος αποφαίνεται ότι η πτώση του πυρός που έχει απομείνει μέσα στα παχύτατα σύννεφα δημιουργεί τη δυνατή βροντή.
Ο Δημόκριτος θεωρεί, αφενός, τη βροντή ως αποτέλεσμα ενός ανώμαλου μίγματος ατόμων, το οποίο ανοίγει δίοδο με φορά προς τα κάτω στο νέφος που το περιβάλλει. Αφετέρου, θεωρεί την αστραπή ως αποτέλεσμα της σύγκρουσης (αυτού του μίγματος) με νέφη, εξαιτίας της οποίας τα γενεσιουργά άτομα του πυρός με την τριβή διηθούνται μέσω αραιωμάτων με πολλά κενά και μαζεύονται στο ίδιο μέρος.
Ο κεραυνός, πάλι, δημιουργείται, όταν υπάρχει βίαιη κίνηση μιγμάτων που αποτελούνται από άτομα γενεσιουργά του πυρός, τα οποία είναι καθαρότερα, λεπτότερα, ομαλότερα και πυκνότερα αρμοσμένα, όπως ο ίδιος γράφει. Θύελλα με κεραυνούς, τέλος, δημιουργείται, όταν μίγματα πυρός με περισσότερα κενά, αφού συγκεντρωθούν σε περιοχές με πολλά κενά και στερεοποιηθούν σε υμένες που παράγουν τα ίδια, αποκτήσουν την προς το βάθος φορά χάρη στην πολύπλοκη ανάμιξη τους».
Το χωρίο είναι ασαφές και δύσκολο στην ερμηνεία του, φαίνεται όμως να υπονοεί μια διαδικασία σε τρία στάδια:
Στο πρώτο στάδιο (βροντή) υπάρχει ένα μίγμα πυρός με άλλα στοιχεία που χαρακτηρίζεται ανώμαλο. Λέγεται ανώμαλο, επειδή κανονικά το πυρ δε σχηματίζει ενώσεις με άλλα στοιχεία. Έτσι, η ένωσή του αυτή είναι ασταθής και τείνει να ανοίξει δρόμο μέσα από το νέφος που το περιβάλλει.
Το σπάσιμο αυτού του περιβλήματος παράγει τη βροντή.
Το σπάσιμο αυτού του περιβλήματος παράγει τη βροντή.
Σε ένα δεύτερο στάδιο αυτό το ανώμαλο μίγμα συγκρούεται με άλλα νέφη που του φράζουν το δρόμο. Αυτά τα νέφη λειτουργούν ως ένα είδος κόσκινου που συγκρατεί τα μεγαλύτερα και χοντρότερα άτομα, αφήνοντας να περάσουν μέσα από τα κενά τους μόνο τα πιο λεπτά άτομα, τα άτομα του πυρός.
Στη διάρκεια αυτού του κοσκινίσματος με την τριβή των ατόμων του πυρός παράγεται η αστραπή.
Στη διάρκεια αυτού του κοσκινίσματος με την τριβή των ατόμων του πυρός παράγεται η αστραπή.
Σε ένα τρίτο στάδιο το πυρ, κοσκινισμένο και καθαρό πέφτει βίαια στη γη ως κεραυνός.
Η φωτιά του κεραυνού είναι πολύ καθαρότερη από τη γήινη φωτιά, όπως λέγεται ποιητικότατα στο απ. 415 (Πλούταρχος):
«H φωτιά του κεραυνού είναι αξιοθαύμαστη για την ακρίβεια και τη λεπτότητά της, αφού έλκει τη γέννησή της από καθαρή και αγνή ουσία και είναι σε θέση να αποσείει και να αποκαθαίρει, χάρη στην οξύτητα της κίνησής της, οποιοδήποτε νοτερό ή γεώδες υλικό αναμιγνύεται μαζί της».
«Τίποτα δεν υπάρχει σταλμένο από το Δία», όπως λέει και ο Δημόκριτος, «που να μην κρατά την αγνή λάμψη του αιθέρα».
πηγή-heterophoton
Η φωτιά του κεραυνού είναι πολύ καθαρότερη από τη γήινη φωτιά, όπως λέγεται ποιητικότατα στο απ. 415 (Πλούταρχος):
«H φωτιά του κεραυνού είναι αξιοθαύμαστη για την ακρίβεια και τη λεπτότητά της, αφού έλκει τη γέννησή της από καθαρή και αγνή ουσία και είναι σε θέση να αποσείει και να αποκαθαίρει, χάρη στην οξύτητα της κίνησής της, οποιοδήποτε νοτερό ή γεώδες υλικό αναμιγνύεται μαζί της».
«Τίποτα δεν υπάρχει σταλμένο από το Δία», όπως λέει και ο Δημόκριτος, «που να μην κρατά την αγνή λάμψη του αιθέρα».
πηγή-heterophoton
