Κατά τον Πλάτωνα
Δεν είναι βέβαια, είπα εγώ, καλέ Αδείμαντε, όπως θα νόμιζε κάποιος, πολλά και μεγάλα αυτά που ζητάμε απ’ αυτούς να κάνουν, αλλά όλα είναι εύκολα, εάν τηρούν το λεγόμενο μεγάλο παράγγελμα ή καλύτερα να πούμε, αντί μεγάλου, επαρκούς.
Ποιό είναι αυτό; είπε.
Η παιδεία, απάντησα εγώ, και η ανατροφή. Διότι, εάν παίρνοντας καλή παιδεία, γίνονται μετρημένοι, άνθρωποι, εύκολα θα κατανοήσουν όλα αυτά και άλλα βέβαια, όσα εμείς τώρα παραλείπουμε, δηλαδή και την απόκτηση γυναικών και τους γάμους και την παιδοποιία, επειδή όλα αυτά σύμφωνα με τα κοινώς λεγόμενα, πρέπει οι φίλοι, στη μεγαλύτερη δυνατή έκταση, να έχουν κοινά. Πολύ σωστά βέβαια, είπε, θα γινόταν (έτσι). Και οπωσδήποτε, είπα, ένα πολιτικό σύστημα, όταν βέβαια κάποτε ξεκινήσει σωστά, προχωρεί αυξανόμενο σαν κύκλος.
Διότι η ανατροφή και, η εκπαίδευση, όταν κρατιέται μέσα σε καλές αρχές, δημιουργεί φύσεις, και ακολούθως οι χρηστές φύσεις που παίρνουν τέτοια παιδεία, γίνονται ακόμη καλύτερες από τις προηγούμενες και σε άλλα θέματα και στην παιδοποιία, όπως ακριβώς γίνεται και με τα άλλα ζώα. Εύλογο είναι αυτό, είπε.
Και, για να είμαι σύντομος, οι επόπτες της πόλεως πρέπει να τηρούν αυτό το παράγγελμα, ώστε να μην το παραμελήσουν και αχρηστευθεί, αλλά περισσότερο από κάθε άλλο πράγμα (πρέπει) αυτό να διαφυλάττουν.
Όταν λοιπόν, έχοντας πια αρχίσει να παίζουν τα παιδιά με καλά παιγνίδια, μέσω της μουσικής, δεχτούν τη νομιμοφροσύνη, πάλι σε αντίθεση με τα παιδιά κακής ανατροφής, αυτή η κατάσταση τους ακολουθεί σε όλα και τους ισχυροποιεί, επανορθώνοντας όποιο κακό είχε η πόλη κατά το παρελθόν. Αληθή βεβάίως είναι αυτά, είπε. Αλλά αυτοί και όσες, είπα, θεωρούντάι ασήμαντες διατάξεις, τις βρίσκουν καλώς έχουσες, αυτές που οι προγονοί ολοκληρωτικά κατάργησαν.
Ποιες είναι αυτές;
Οι ακόλουθες: το έθιμο της σιγής των νεοτέρων ενώπιον των γεροντοτέρων, όταν τούτο επιβάλλεται, της παραχώρησης θέσεων και το να σηκώνονται όρθιοι και τη φροντίδα των γονέων και τα κουρέμα βεβαίως και τον ιματισμό και τις υποδήσεις και την όλη εμφάνιση του σώματος και όλα τα άλλα που είναι σχετικά.
Ή διαφωνείς;
Εγώ βεβαίως (έτσι νομίζω). Είναι όμως ανόητο να νομοθετούμε αυτά, διότι ούτε νομίζω ότι κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει, ούτε, εάν νομοθετηθούν με προφορικό λόγο ή και με γραπτή διατύπωση, είναι δυνατόν να ισχύσουν.
Δηλαδή, πώς το εννοείς;
Αδείμαντε, είπα εγώ, συμβαίνει με βεβαιότητα στα θέματα της παιδείας όποιο δρόμο πάρει κάποιος στα παιδικά του χρόνια, αυτόν να ακολουθεί και στην υπόλοιπη ζωή του. Ή δεν καλεί πάντοτε κοντά του το όμοιο πράγμα, ένα άλλο που του μοιάζει; Τι άλλο βέβαια (θα μπορούσε να γίνει); Και τελειώνοντας, νομίζω πως μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε ότι αυτή (η αγωγή) καταλήγει σε μια συνολικότητα και δυναμική κατάσταη, που είναι ή καλή κατάσταση ή το αντίθετό της.
Κατά τον Πλούταρχο
Συγκεφαλαιώνοντας λοιπόν εγώ ισχυρίζομαι (και ευλόγως θα φανώ μάλλον ότι χρησμοδοτώ παρά ότι παραινώ) ότι ένα είναι η αρχή και το μέσον και το τέλος, και συγκεφαλαίωση όλων αυτών, η σπουδαία αγωγή και η ορθή παιδεία, και ισχυρίζομαι ότι αυτές οδηγούν και συνεργούν στην απόκτηση αρετής και ευδαιμονίας και ότι τα υπόλοιπα αγαθά, είναι ανθρώπινα και ασήμαντα και δεν είναι άξια επιδίωξης.
Δηλαδή, η μεν ευγενής καταγωγή είναι καλό πράγμα, αλλά είναι αγαθό των προγόνων.
Ο πλούτος βέβαια είναι πράγμα που αξίζει, αλλά είναι τυχαίο απόκτημα, επειδή, από μεν τους έχοντες πολλές φορές αφαιρείται, σε όσους δε δεν έχουν ελπίδα απόκτησής του, η τύχη έρχεται και τον φέρνει. Άλλωστε, ο πολύς πλούτος είναι ο στόχος των επιδιωκόντων να αφαιρούν πορτοφόλια, δηλαδή των κακούργων υπηρετών και των συκοφαντών και το κυριότερο, τον έχουν και οι πλέον αχρείοι.
Η δόξα βέβαια είναι μεν σεβαστή, αλλά δεν είναι ασφαλής.
Το κάλλος βέβαια είναι περιπόθητο, αλλ’ μικρής διάρκειας.
Η υγεία οπωσδήποτε είναι μεν πολύτιμο πράγμα αλλ’ ευμετάβλητο.
Η δύναμη είναι μεν μεν αξιοζήλευτη, αλλά ευάλωτη από την ασθένεια και τα γηρατειά.
Και για να μιλήσω γενικά, άν κάποιος καυχάται για τη σωματική του δύναμη, ας έχει υπόψην του ότι έχει εσφαλμένη γνώμη. Γιατί πόσο είναι το μέγεθος της ανθρώπινης δύναμης μπροστά στη δύναμη των άλλων ζώων;
Εννοώ δηλαδή τη δύναμη, παραδείγματος χάριν, των ελεφάντων και των ταύρων και των λεόντων. Η παιδεία είναι, η μόνη από τις ιδιότητες μας, που είναι αθάνατη και θεία. Και εξ όλων, δύο είναι τα σπουδαιότερα στην ανθρώπινη φύση, δηλαδή ο νους και ο λόγος.
Και ο μεν νους (: σκέψη) κυριαρχεί επί του λόγου, ο δε λόγος (: γλώσσα) υπηρετεί το νου, ο οποίος από μεν την τύχη δεν αναλίσκεται, από δε τη συκοφαντία δεν αφαιρείται, από δε τη νόσο δε φθείρεται και από τα γηρατειά δεν καταστρέφεται. Διότι μόνος ο νούς, ενώ παλιώνει, αποκτά νεανική ισχύ και ο χρόνος, ενώ αφαιρεί όλα τα άλλα, προσθέτει στα γηρατειά τη γνώση.
Και βέβαια ο πόλεμος ενώ παρασύρει και καταστρέφει τα πάντα σαν χείμαρρος, μόνο την παιδεία δεν μπορεί να αφαιρέσει, Και νομίζω ότι ο Μεγαρευς φιλόσοφος Στίλπων έδωσε αξιομνημόνευτη απάντηση, όταν ο Δημήτριος, αφού κυρίευσε την πόλη, την κατεδάφισε, αυτός ερώτησε τον Στίλπωνα εάν είχε κάτι απολέσει. Και αυτός απάντησε: «Όχι βέβαια, διότι ο πόλεμος δε λαφυραγωγεί την αρετή».
Ακόμη, σύμφωνη και συνάδουσα με αυτή φαίνεται η απάντηση του Σωκράτη.
Πράγματι αυτός, όταν, όπως νομίζω, τον ρώτησε ο Γοργίας ποια γνώμη έχει για τον μεγάλο βασιλιά και αν νομίζει ότι αυτός είναι ευτυχής, απάντησε: «Δεν ξέρω ποια είναι η κατάστασή του από άποψη αρετής και παιδείας», επειδή κατά τη γνώμη του η ευτυχία βρίσκεται σ’ αυτά και όχι στα αγαθά της τύχης.
Κατά τον Σωκράτη
Ακόμα και όταν (ο Σωκράτης) αστειευόταν, ουδόλως ολιγότερον απ’ ό,τι συνέβαινε στις σοβαρές συζητήσεις ωφελούσε την παρέα του. Δηλαδή, πολλές φορές συνέβαινε να λέγει ότι αγαπάει κάποιον, αλλά ήταν ολοφάνερο ότι δεν προτιμούσε αυτούς που είχαν γεννηθεί με ωραία σώματα, αλλά αυτούς που είχαν ψυχές με ροπή προς την αρετή.
Και αντιλαμβανόταν τις αγαθές φύσεις από την ταχύτητα μάθησης, σ’ όσα επιδίδονταν και την ικανότητα να απομνημονεύουν όσα μάθαιναν και από την έφεση προς όλα τα μαθήματα, μέσω των οποίων είναι δυνατόν κάποιος να κυβερνά επιτυχώς το σπίτι (του) και την πόλη και γενικά, καλώς να διατίθεται προς τους ανθρώπους και τα ανθρώπινα πράγματα.
Γιατί νόμιζε ότι οι άνθρωποι αυτής της ποιότητας, εάν είχαν εκπαιδευθεί, όχι μόνον οι ίδιοι θα γίνονταν ευτυχείς και θα κυβερνούσαν τα σπίτια τους επιτυχώς, αλλά θα μπορούσαν να κάνουν ευτυχείς και τους άλλους ανθρώπους και τις πόλεις.
Και δεν προσέγγιζε όλους τους ανθρώπους με τον ίδιο τρόπο, αλλ’ όσους νόμιζαν ότι ή σαν κατά τα φυσικά προσόντα σπουδαίοι, περιφρονούσαν όμως τη μάθηση, (τους) δίδασκε ότι κατεξοχήν έχουν ανάγκη από την παιδεία, όσοι θεωρούνται ότι είναι άριστες φύσεις, φέροντας το παραδείγματα των αλόγων καλής ράτσας, τα οποία, μολονότι είναι άγρια και ορμητικά, όταν δαμαστούν από μικρή ηλικία, γίνονται ευπειθή και άριστα.
Άμα όμως μείνουν αδάμαστα, γίνονται δυσκολοσυγκράτητα και τελείως άχρηστα και από τους σκύλους καλής ράτσας, που είναι και δραστήριοι και επιθετικοί στα θηρία, όσοι καλά εκγυμνασθούν γίνονται πολύ χρήσιμοι και άριστοι στα κυνήγια, ενώ όταν παραμένουν αγύμναστοι, γίνονται άχρηστοι και πολύ επιθετικοί και παντελώς απείθαρχοι.
Κατά τον ίδιο τρόπο βέβαια και όσους από τους ανθρώπους έχουν άριστες καταβολές, που είναι και πολύ ανδρείοι στις ψυχές και πολύ ακριβολόγοι με όσα τυχόν καταγίνονται, (τους παρουσίαζε) ότι γίνονται άριστοι και ωφελιμότατοι όταν εκπαιδευτούν και μάθουν όσα πρέπει να πράττουν, γιατί επιτελούν πάρα πολλά και πολύ μεγάλα καλά.
Όταν όμως μένουν απαίδευτοι και αμαθείς, γίνονται χείριστοι και πολύ βλαπτικοί, γιατί, αφού δεν ξέρουν να εκτιμούν τι πρέπει να πράττουν, πολλές φορές επιχειρούν πονηρά πράγματα και έχοντας μεγάλη ιδέα για τον εαυτό τους και ορμητικότητα, γίνονται ασυγκράτητοι και δύσκολα χειραγωγούμενοι. Γι’ αυτό διαπράττουν πάρα πολλά καί πολύ μεγάλα κακά.
Ακόμη, όσους καυχιόνταν για τον πολύ τους πλούτο και νόμιζαν ότι ουδόλως έχουν ανάγκη από παιδεία, επειδή θεωρούσαν ότι θα αρκέσει ο πλούτος τους για να κάνουν οτιδήποτε θέλουν και να τιμούνται από τους ανθρώπους, τους σωφρόνιζε λέγοντας ότι είναι ανόητος όποιος νομίζει ότι, αν δε μάθει τα ωφέλιμα και τα βλαβερά, θα ξεχωρίζει αυτά και ανόητος είναι όποιος, μην έχοντας αυτή τη γνώση, επειδή αποκτά με τον πλούτο του ό,τι θέλει, νομίζει ότι ευτυχεί, χωρίς να μπορεί να πράττει τα συμφέροντα και να παρασκευάζει τα προς το βίον του με καλό και ικανοποιητικό τρόπο.
Τέλος, είναι ηλίθιος όποιος νομίζει ότι, χάρη στον πλούτο του, ενώ δε γνωρίζει τίποτε, θα δώσει την εντύπωση ότι είναι αγαθός, ή, ενώ θα φαίνεται ότι ουδόλως είναι αγαθός, ότι θα αποκτήσει μεγάλη υπόληψη.
Πηγή: Η παιδαγωγική διδακτική στους αρχαίους συγγραφείς, Αθανάσιος Β. Βερτσέτης, Αθήνα 2001
