Αυτός ο κόσμος ο μικρός, ο μέγας: η αρχή της αναλογίας ανάμεσα στον μικρόκοσμο και τον μεγάκοσμο και ο άνθρωπος ως μικρός κόσμος στον Δημόκριτο

Λέγω τάδε περὶ τῶν ξυμπάντων: ἄνθρωπός ἐστιν ὃ πάντες ἴδμεν.

Σχετικά με το σύμπαν λέω τα εξής: άνθρωπος είναι αυτό που όλοι γνωρίζουμε.[1]

Το απόσπασμα αυτό του Δημόκριτου αποτελούσε πιθανότατα την αρχή του περίφημου έργου του Μικρός διάκοσμος. 

O ανθρωπομορφισμός που είναι χαρακτηριστικός για οποιαδήποτε πρώιμη επιστήμη και θρησκεία (βλ. π.χ. τα λόγια του Αριστοτέλη για τον Εμπεδοκλή στα Φυσικά 252a28) δεν είναι στο Δημόκριτο κάτι τυχαίο, αλλά προκύπτει ως ιδιόμορφο σύστημα: 

1) Μόνο ο άνθρωπος στη δική του προσωπική, οικογενειακή και κοινωνική ζωή (όχι την εσωτερική σωματική υπόσταση) είναι γνωστός άμεσα. 

2) Ανάμεσα στο γνωστό (άνθρωπος, μικρός κόσμος) και το άγνωστο (σύμπαν, μεγάλος κόσμος) υπάρχει αναλογία.

 3) Αυτό έχει ως συνέπεια με βάση τη συμπεριφορά του ανθρώπου να μπορούμε να συμπεράνουμε κατ’ αναλογία τους νόμους του μεγάλου κόσμου. Αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των μεθόδων της πρώιμης φιλοσοφίας να εξηγεί μη εποπτικές σχέσεις μέσω της σύγκρισής τους με κάτι εποπτικό. 

Η τάση αυτή εκφράζεται κυρίως μέσω παρομοιώσεων. Μ΄ αυτόν τον τρόπο συνεξετάζονται λ.χ. ο άνθρωπος, η πολιτεία και ο κόσμος. Έτσι, η δομή της ψυχής του ανθρώπου ερμηνεύεται με όρους πολιτικής οργάνωσης, η πολιτεία μπορεί να εκλαμβάνεται ως ζωντανός οργανισμός με πολλά μέλη, ενώ ο άνθρωπος περιγράφεται ως μικρός κόσμος, στον οποίο αντιστοιχεί ο μέγας κόσμος παρουσιασμένος ως ενιαίος ζωντανός οργανισμός. 

Άλλες μαρτυρίες:

(DK 68 B34) Αριστοτ., Φυσικά 252b24: «Εάν, λοιπόν, είναι δυνατόν να συμβεί αυτό σε έναν ζωντανό οργανισμό, τι εμποδίζει να συμβεί το ίδιο και με το σύμπαν; Γιατί αν γίνεται στο μικρόκοσμο, γίνεται και στο μεγάκοσμο...».

Δαβίδ, Προλεγ. 38, 17 Busse: «...αυτά τα φαινόμενα παρατηρούνται με τον ίδιο τρόπο και μέσα στον άνθρωπο, ο οποίος είναι ένας μικρός κόσμος κατά το Δημόκριτο...».

Γαληνός, Περί χρείας μορίων 3, 10 (3, 241 Κühn / 1, 177, 10 Helmreich): «Όμως και ο ζωντανός οργανισμός είναι σαν ένας μικρός κόσμος, ισχυρίζονται άνδρες παλαιοί, ικανοί στα φυσικά ζητήματα...».

(DK 68 B164) Σέξτoς, Προς μαθηματικούς 7, 116-117: «Μια παλιά... θεωρία λέει ότι τα όμοια αναγνωρίζονται από τα όμοια... Ο Δημόκριτος, όμως, εφάρμοσε τη θεωρία αυτή και στα έμψυχα και στα άψυχα. «Γιατί και τα ζώα», ισχυρίζεται, «συναγελάζονται με τα ζώα του είδους τους, όπως τα περιστέρια με τα περιστέρια και οι γερανοί με τους γερανούς...»...»[2]

(DK 68 A93a) Seneca, Nat. quaest. 5, 2 «Ο Δημόκριτος λέει: «...με τον ίδιο τρόπο, στην αγορά ή στο δρόμο, για όσο χρονικό διάστημα δεν υπάρχει πολυκοσμία, βαδίζει κανείς ανενόχλητος, όταν όμως το πλήθος συρρέει σε στενό χώρο, ξεσπά έριδα, καθώς πέφτουν ο ένας πάνω στον άλλο: έτσι σ’ αυτό το χώρο, στον οποίο είμαστε περιορισμένοι, όταν σωμάτια πολλά γεμίσουν το λίγο τόπο, αναγκαστικά πέφτουν το ένα πάνω στο άλλο, σπρώχνουν, συμπλέκονται, συμπιέζονται...».

(DK 68 A84) Αέτιος 2, 4, 9: «Ο Δημόκριτος ισχυρίζεται ότι ο κόσμος φθείρεται με την επικράτηση του μεγαλύτερου πάνω στο μικρότερο». [3]

(DK A143) Αριστοτ., Περί ζώιων γενέσεως 764a6: «Ο Δημόκριτος ο Αβδηρίτης ισχυρίζεται ότι η διαφορά του αρσενικού από το θηλυκό δημιουργείται μέσα στη μήτρα... αλλά εξαρτάται από την επικράτηση του αντίστοιχου σπέρματος, το οποίο προήλθε (από το ανάλογο γεννητικό) μόριο... (764b19) Με την επικράτηση ενός μέρους πάνω σε ένα άλλο γεννιέται αντίστοιχα το θηλυκό και το αρσενικό». [4]

[Φιλόπονος], Εις το Περί ζώιων γενέσεως 763b20, σελ. 167, 13: «Ο Δημόκριτος... έλεγε ότι τα αρσενικά και τα θηλυκά γεννιούνται... ανάλογα με την επικράτηση (του αντίστοιχου) μέρους...και ότι η μάχη γίνεται πρώτα ανάμεσα στα αντίστοιχα μόρια, στα οποία διαφέρει το αρσενικό από το θηλυκό.. Αν, λοιπόν, επικρατήσει η μήτρα σε βάρος του περινέου, το μεταβάλλει στη δική της φύση...».

(DK 68 B288) Στοβαίος 4, 40, 21: «Το σπίτι και η ζωή αρρωσταίνουν όπως και το σώμα».

νόσος οἴκου καὶ βίου γίνεται ὅκωσπερ καὶ σκήνεος

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[1] (DK 68 B165) Σέξτoς, Προς μαθηματικούς 7, 265 / Πυρρ. υποτ. 2, 23.

[2] Εδώ έχουμε άλλη μια περίπτωση εφαρμογής από το Δημόκριτο της αρχής ότι από το μικρόκοσμο μπορεί κανείς να εξάγει συμπεράσματα για το μακρόκοσμο: όπως τα ζώα συναγελάζονται με όμοιά τους, έτσι και τα άτομα έχουν την τάση να συναγελάζονται με ομοιόσχημα άτομα.

[3] Η αρχή της επικράτησης του ισχυρότερου επί του πιο αδύνατου προέρχεται ασφαλώς από το πεδίο της ανθρώπινης κοινωνίας, αλλά εφαρμόζεται από το Δημόκριτο αναλογικά σε όλα τα φυσικά στοιχεία και το σύμπαν.

[4] Ο Δημόκριτος θεωρούσε ότι στο ανθρώπινο σπέρμα περιέχονταν άτομα απ’ όλα τα μέρη των γονέων. Ανάλογα με το μέρος που επικρατούσε εξηγούσε τις ομοιότητες παιδιού-γονέων: λ.χ. αν επικρατούσε το μέρος από την καρδιά του πατέρα, η καρδιά του παιδιού θα έμοιαζε μ’ αυτήν του πατέρα. Αν, αντιστοίχως, επικρατούσε το μέρος από το γεννητικό όργανο της μητέρας, το παιδί θα γεννιόταν κορίτσι και αντίστροφα. Και στην περίπτωση αυτή, λοιπόν, ο Δημόκριτος εφάρμοζε την αρχή της επικράτησης του δυνατότερου.

πηγή-heterophoton
Σταύρος Γκιργκένης

Διαβάστε περισσότερα... »

Από το τίποτα δε γεννιέται τίποτα (η αρχή της διατήρησης της ύλης και της ενέργειας, στους Ατομικούς)

(DK 68 A57) Πλούταρχος, Προς Κωλώτην 1110F: «Τι λέει, λοιπόν, ο Δημόκριτος; ...ότι τα πάντα είναι οι αποκαλούμενες απ’ αυτόν «άτμητες μορφές» και τίποτα άλλο. Γιατί από το μη ον δεν μπορεί να υπάρξει γέννηση. Αλλά και από τα όντα δε θα μπορούσε να προκύψει γέννηση, αφού τα άτομα δεν είναι δυνατόν να πάθουν κάτι ή να μεταβληθούν, εξαιτίας της στερεότητάς τους. Άρα, ούτε χρώμα μπορεί να προκύψει από άχρωμα πράγματα, ούτε φύση ή ψυχή από πράγματα που δε διαθέτουν ιδιότητες και ψυχή».

Σούδα, λήμμα Δημόκριτος: «Γιατί ο Δημόκριτος ο Αβδηρίτης ισχυρίζεται ότι τίποτα δεν μπορεί να γίνει από το μη ον, ούτε να καταλήξει εξαιτίας της φθοράς στο μη ον».

Αλέξανδρος Αφρ., Εις τα Μετά τα Φυσικά 1009a6, σελ. 303, 33: «Ο Δημόκριτος... ισχυρίζεται... ότι η γέννηση των αισθητών προκύπτει με έκκριση από μια προϋπάρχουσα ουσία».

[Πλούταρχος], Στρωμ. απ. 179, 73 κ.εξ. Sandbach: «Ο Δημόκριτος ο Αβδηρίτης... λέει... ότι το παν... είναι αμετάβλητο».

(DK 68 A82) Σιμπλίκιος, Εις το Περί ουρανού 280a23, σελ. 310, 5: Η διάλυση και η φθορά ενός κόσμου... δεν καταλήγει στην ύλη του, η οποία είχε τη δύναμη να γίνει κόσμος, αλλά σε άλλο κόσμο: αφού οι κόσμοι είναι άπειροι και αλληλοδιάδοχοι, δεν υπάρχει ανάγκη επιστροφής στον ίδιο κόσμο. Την ίδια άποψη είχαν και οι οπαδοί του Λεύκιππου και του Δημόκριτου... Οι κόσμοι του Δημόκριτου, οι οποίοι μεταβάλλονται σε άλλους κόσμους αποτελούμενους από τα ίδια άτομα, γίνονται ίδιοι στο είδος, αν και όχι στον αριθμό[1]».

[1] Η έννοια αυτής της φράσης είναι η εξής: οι καινούργιοι κόσμοι που συγκροτούνται απ’ τους παλιούς ανήκουν στον ίδιο τύπο μ’ εκείνους, στο ίδιο είδος. Ούτε ένας, όμως, απ’ αυτούς τους κόσμους δεν είναι ταυτόσημος με κάποιον από τους παλιούς, επειδή τα άτομα που αποτελούν έναν παλιό κόσμο διαλύονται για να φτιάξουν έναν καινούργιο. Ο καινούργιος κόσμος, ακόμη και αν τύχει να είναι απολύτως όμοιος με κάποιον από τους παλιούς, εντούτοις αποτελεί έναν εντελώς διαφορετικό και ξεχωριστό κόσμο από εκείνον. 

Η κατηγορία του είδους είναι πλατύτερη από την κατηγορία του αριθμού στην ορολογία του Σιμπλίκιου. Όσα έχουν τον ίδιο αριθμό ανήκουν στο ίδιο είδος, όσα όμως ανήκουν στο ίδιο είδος δεν έχουν και τον ίδιο αριθμό. Πράγματα που είναι ταυτόσημα στον αριθμό μπορεί να παρουσιάζονται με διαφορετικά ονόματα, αλλά είναι το ίδιο πράγμα. 

Πράγματα που είναι ταυτόσημα τῷ εἴδει ανήκουν στο ίδιο είδος ή τύπο, αν και δεν ταυτίζονται μεταξύ τους, όπως για παράδειγμα ένας άνθρωπος και ένας άλλος άνθρωπος. H διάκριση ανάμεσα στην τυπική (ειδική) ταυτότητα και την αριθμητική ταυτότητα ανήκει στον Αριστοτέλη.

πηγή-heterophoton

Διαβάστε περισσότερα... »

Δέκα λόγοι του Δημοκρίτου

1. Στοβαίος 2, 8, 16: «Του Δημόκριτου: «Οι άνθρωποι έπλασαν το είδωλο της τύχης, για να δικαιολογήσουν τη μωρία τους. Γιατί σπάνια η τύχη αντιμάχεται τη φρόνηση, τα περισσότερα όμως πράγματα στη ζωή τα κατευθύνει η συνετή οξυδέρκεια»...».

2. (DK 68 B172) Στοβαίος 2, 9, 1: «Του Δημόκριτου: Από εκείνες τις πηγές, απ’ τις οποίες προκύπτουν για μας τα καλά, απ’ αυτές τις ίδιες θα μπορούσαμε να αποκομίσουμε και τα κακά. Όμως, θα μπορούσαμε και να τα αποφύγουμε: τη μια στιγμή το βαθύ νερό είναι χρήσιμο σε πολλά πράγματα, ύστερα πάλι γίνεται κακό. Γιατί υπάρχει ο κίνδυνος του πνιγμού. Βρέθηκε, λοιπόν, τρόπος αποφυγής του κινδύνου, η διδασκαλία της κολύμβησης»...».

3. (DK 68 B176) Στοβαίος 2, 9, 5: «Η τύχη είναι γενναιόδωρη, αλλά αβέβαιη, ενώ η φύση αυτάρκης. Γι’ αυτό και νικά με τις μικρότερες, αλλά βέβαιες δυνάμεις της, τις μεγαλύτερες που δίνει η ελπίδα».

4. (DK 68 B269) Στοβαίος 4, 10, 28: «Του Δημόκριτου: η τόλμη είναι η αρχή της πράξης, ενώ η τύχη είναι κυρίαρχη του τέλους».

5. (DK 68 B108) Δημοκρ. γνῶμαι 75 (=Στοβαίος 4, 34, 58): «Τα αγαθά έρχονται με κόπο σ’ αυτούς που τα επιζητούν, ενώ τα κακά έρχονται και σ’ αυτούς που δεν τα επιζητούν».

6. (DK 68 B89) Δημοκρ. γνῶμαι 55: «Εχθρός δεν είναι εκείνος που μας αδικεί, αλλά εκείνος που θέλει να μας αδικήσει».

7. (DK 68 B68) Δημοκρ. γνῶμαι 33: «Ο άνθρωπος είναι άξιος ή ανάξιος όχι μόνο με βάση τα όσα κάνει, αλλά και με όσα σκέφτεται (να κάνει)».

8. Αντ. Μελ. 1, 70 (P.G. 136, 981 D): «Και ο καλός κυβερνήτης ορισμένες φορές ναυαγεί και ο σπουδαίος άντρας ατυχεί.» .

9. (DK 68 B173) Στοβαίος 2, 9, 2 : «Στους ανθρώπους απ’ τα καλά μπορεί να προκύψουν κακά, όταν κάποιος δε γνωρίζει να τα καθοδηγεί και να τα κυβερνά μ’ ευκολία. Δεν είναι σωστό, βέβαια, αυτού του είδους τα καλά να τα κρίνει κανείς με βάση τους ανίκανους, αλλά με βάση τους ικανούς ανθρώπους. Οι ικανοί, αν κανείς τους το θελήσει, μπορούν να τα χρησιμοποιήσουν ως προστασία από τα κακά».

10. (DK 68 B182) Στοβαίος 2, 31, 66: «Η μάθηση επιτυγχάνει τα καλά πράγματα κοπιάζοντας, ενώ τα αισχρά τα καρπώνεται η αμάθεια αυτόματα και δίχως κόπο. Άλλωστε η αμάθεια πολλές φορές εμποδίζει έναν άνθρωπο, παρά τη θέλησή του, να είναι καλός. Τόσο μεγάλη δύναμη έχει η φύση».

πηγή-heterophoton

Διαβάστε περισσότερα... »

Δημόκριτος «ο άθεος» και Διαγόρας ο Μήλιος

Σ’ όλη την αρχαιότητα δεν υπήρξε άνθρωπος διασημότερος για την ασέβειά του προς τους θεούς από το Διαγόρα το Μήλιο. Οι αρχαίοι Έλληνες και Λατίνοι συγγραφείς μιλούν γι’ αυτόν με ένα είδος αποστροφής, αποκαλώντας τον πάντα «ο άθεος». Πράγματι, ο Διαγόρας αρνήθηκε κατηγορηματικά την ύπαρξη των παραδοσιακών θεών, ενώ δεν απέφυγαν τα βέλη της κριτικής του ούτε τα αξιοσέβαστα Ελευσίνια Μυστήρια. 

Στην αρχαιότητα κυκλοφορούσαν πολλές ιστορίες γύρω από το όνομά του, αφού η ασέβειά του υπήρξε παροιμιώδης.[1] Μια από τις ιστορίες αυτές συνδέει ευθέως το Διαγόρα με το Δημόκριτο: «Αυτόν (ενν. το Διαγόρα), όταν είδε ο Δημόκριτος ότι ήταν εκ φύσεως προικισμένος, τον αγόρασε, αφού ήταν δούλος, για 10.000 δραχμές και τον έκανε μαθητή του». Η ιστορία είναι αναμφισβήτητα φανταστική και μοναδικός σκοπός της είναι να συνδέσει το Δημόκριτο με τον άθεο Μήλιο. 

Πράγματι, από κάποιες απόψεις η αντίληψη, την οποία είχε ο Δημόκριτος για τη γέννηση της θρησκείας, βρίσκεται αρκετά κοντά στο πνεύμα του Διαγόρα: ο Δημόκριτος θεωρούσε ότι διάφορα φυσικά και ουράνια φαινόμενα έκαναν τους πρωτόγονους ανθρώπους να πιστέψουν σε θεούς, αφού δεν ήταν σε θέση να ερμηνεύσουν λογικά αυτά τα φαινόμενα. 

Εντούτοις, ο Δημόκριτος δεν αρνούνταν την ύπαρξη των θεών, απλώς θεωρούσε ότι ήταν μια μορφή υπάρξεων αποτελούμενων από άτομα. Εκπομπές ειδώλων απ’ αυτές τις υπάρξεις διεγείρουν το νου των ανθρώπων και δημιουργούν την εντύπωση του θείου. 

Τα είδωλα αυτά προλέγουν τα μελλούμενα στους ανθρώπους, μιλούν τηλεπαθητικά σ’ αυτούς, προκαλούν όνειρα κ.τ.λ. Πολύ σύντομα, εντούτοις, οι μαθητές και οι διάδοχοι του Δημόκριτου κατέληξαν στα θρησκευτικά ζητήματα σε μια αντίληψη πολύ όμοια μ’ αυτήν του Διαγόρα. Βλ. για παράδειγμα τη χαρακτηριστική ιστορία που λεγόταν για τον Ανάξαρχο και το Μ. Αλέξανδρο: ο Ανάξαρχος υποστήριξε ότι ο Αλέξανδρος άξιζε τον τίτλο του θεού πολύ περισσότερο απ’ όσο ο Διόνυσος και ο Ηρακλής και ότι μετά το θάνατό του θα τιμηθεί από τους ανθρώπους ως θεός. [2] 

Πίσω απ’ αυτήν την ιστορία κρύβεται η ευημεριστική αντίληψη ότι οι θεοί δεν είναι τίποτε άλλο από εξέχοντες βασιλιάδες του παρελθόντος που θεοποιήθηκαν.

Η εξέλιξη αυτή ενισχύεται με τον Επίκουρο και τη σχολή του, η οποία αυτοπροβαλλόταν ως γνήσιος εκπρόσωπος του Ατομισμού στην Ελληνιστική Εποχή. Είναι γνωστή η άποψη του Επίκουρου ότι οι θεοί δεν ενδιαφέρονται καθόλου για τα ανθρώπινα ζητήματα και δεν επεμβαίνουν στις υποθέσεις των ανθρώπων, ούτε και εισακούν τις προσευχές τους. Μ’ αυτόν τον τρόπο ο Επίκουρος ουσιαστικά αχρήστευε όλο το σύστημα των παραδοσιακών θρησκευτικών τελετών των Ελλήνων, οι οποίες αποσκοπούσαν στον επηρεασμό των θεών προς όφελος των ανθρώπων. 

Δεν είναι, λοιπόν, παράδοξο που με τέτοιες απόψεις οι Επικούρειοι και μαζί τους ο Δημόκριτος και η σχολή του απέκτησαν κακή φήμη στα θεϊκά ζητήματα. Μάλιστα, η τάση του Επίκουρου να αποσιωπήσει τη συμβολή του Λευκίππου στον Ατομισμό και να υπερτονίσει τη σημασία του Δημόκριτου φαίνεται ότι έβλαψε τον Αβδηρίτη στην ύστερη αρχαιότητα: η μεταγενέστερη κακή φήμη των Επικουρείων ίσως να συνετέλεσε και στην απώλεια των έργων του Δημόκριτου.

Τον 3ο αιώνα π.Χ. φαίνεται ότι γράφτηκε ένα έργο με τον τίτλο Φρύγιοι λόγοι, το οποίο αποδόθηκε στο Δημόκριτο (Διογ. Λαέρτ. 9, 49). Έργο με τον ίδιο τίτλο αποδιδόταν και στο Διαγόρα. Προφανώς οι δύο τίτλοι αποτελούν ένα έργο, το οποίο ανήκει σε μια κατηγορία γραπτών που άνθησε κατά την Ελληνιστική Εποχή. 

Αποσκοπούσε στο να αποκαλύψει τα μυστήρια της Ανατολής και να τα συνδέσει με οικείες ελληνικές αντιλήψεις για το θείο, ερμηνεύοντας μ’ αυτόν τον τρόπο ή και διορθώνοντας ή ακόμη και γελοιοποιώντας τις τελευταίες ως αφελείς σε σχέση με τις ανατολίτικες. 

Ο Δημόκριτος ήταν διάσημος ταξιδευτής και γνώρισε από κοντά τις θρησκευτικές αντιλήψεις των Περσών, των Αιγυπτίων ίσως και των Ινδών. Ήταν, λοιπόν, εύλογο να αποδοθούν σ’ αυτόν οι Φρύγιοι λόγοι. Από το Δημόκριτο το έργο μεταφέρθηκε στο Διαγόρα, λόγω της υποτιθέμενης μαθητείας του δεύτερου στον πρώτο. 

Οι Έλληνες είχαν μια διπλή στάση απέναντι στις θρησκευτικές αντιλήψεις τις Ανατολής. Άλλοτε τις θεωρούσαν ανώτερες φιλοσοφίες κρυμμένες πίσω από το μύθο και τα σύμβολα, άλλοτε ως μαγικές πρακτικές ασεβείς και επικίνδυνες για τους Έλληνες. 

Η πηγή, η οποία απέδωσε τους Φρύγιους λόγους στο Διαγόρα, έναν διάσημο άθεο, φαίνεται ότι ανήκε στη δεύτερη κατηγορία και ότι αντιμετώπιζε το έργο ως προσβολή για την ελληνική θρησκεία. Θεωρούσε, λοιπόν, ότι ο Διαγόρας παρασύρθηκε από την απατηλή σοφία της Ανατολής. Αν αυτή η ερμηνεία ισχύει για την περίπτωση του Διαγόρα, πρέπει να δεχτούμε ότι ισχύει και για την περίπτωση της απόδοσης του έργου στο Δημόκριτο. 

Αν, μάλιστα, θυμηθούμε ότι και ο Πρωταγόρας, άλλος διάσημος «άθεος», θεωρούνταν επίσης μαθητής του Δημοκρίτου, τότε καταλαβαίνουμε ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια απόπειρα σύνδεσης των διάσημων αθέων με το Δημόκριτο, την Ανατολή και την ατομική θεωρία: οι ατομικοί θεοί του Δημόκριτου απείχαν πολύ από την παραδοσιακή πίστη και απ’ αυτήν την άποψη ο Δημόκριτος μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «άθεος».

[1] Δυο απ’ αυτές προσπαθούσαν να δείξουν ανάγλυφα γιατί ο Διαγόρας κατέληξε στην αθεΐα. Σύμφωνα με την πρώτη, κάποτε εμπιστεύθηκε ένα χρηματικό ποσό σε κάποιον φίλο του, ο οποίος δεν το επέστρεψε ποτέ (Σχόλιο Αριστοφ. Νεφ. 830). Σύμφωνα με τη δεύτερη έγραψε έναν εξαιρετικό παιάνα, τον οποίο κάποιος αντίζηλός του τον έκλεψε και τον παρουσίασε ως δικό του (Σούδα, λήμμα Διαγόρας). Από τότε ο Διαγόρας έπαψε πια να πιστεύει στους θεούς και τη θεία πρόνοια.

[2] Αρριανού, Αλεξ. ανάβ. 4, 10, 5.

πηγή-heterophoton

Διαβάστε περισσότερα... »

Ο Έλλην φιλόσοφος Δημόκριτος (470-370 π.Χ.)

ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ 

Επιμέλεια Γ. Γ. Γ.

► Νηπίοισιν ου λόγος, αλλά ξυμφορή γίνεται διδάσκαλος = για τους ανόητους, δάσκαλος γίνεται η συμφορά και όχι η λογική.

Ο Δημόκριτος, 470-370 π.Χ., ήταν αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος. Γεννήθηκε στα Άβδηρα της Θράκης και από πολύ νεαρή ηλικία αφοσιώθηκε τελείως στη φιλοσοφία, παραμελώντας κάθε άλλη υπόθεση της πεζής και μετρίας καθημερινής πραγματικότητας. Ο πατέρας του Δημόκριτου ήταν μεγαλέμπορος, και, όταν πέθανε, άφησε στον Δημόκριτο μια περιουσία εκατό ταλάντων, ποσό, τεράστιο για την εποχή.

Ο Δημόκριτος ακολούθησε τις διδαχές του δασκάλου του, Λεύκιππου, και, όπως εκείνος, έφτασε στις υλιστικές θεωρίες του ξεκινώντας από τις ιδεαλιστικές αντιλήψεις του Παρμενίδη. Όπως κι ο Παρμενίδης, αρνήθηκε κι ο Δημόκριτος τις αισθήσεις ως ικανά όργανα γνώσης, και κατέληξε ότι οι αισθήσεις «μας επιτρέπουν να αναγνωρίζουμε μόνο τις δευτερεύουσες ιδιότητες» των πραγμάτων: το σχήμα, το χρώμα, τη γεύση, τη θερμοκρασία, κλπ. Μας δίνουν μια μικρή άποψη της πραγματικότητας, αλλά η αλήθεια μας διαφεύγει τελείως.

Τα άτομα και οι σχέσεις τους και οι συνδυασμοί των σχέσεων τους, αποτελούν τη μοναδική πραγματικότητα του σύμπαντος. 

Η αλήθεια συνίσταται στην «Αναγκαιότητα», που είναι ακατανόητη για εμάς. Τα πάντα αποτελούνται από τα άτομα. Τα άτομα είναι αιώνια: ούτε πεθαίνουν ούτε γεννιούνται ποτέ καινούρια άτομα. 

Εκείνο που αλλάζει είναι μόνο οι ενώσεις των ατόμων και οι σχέσεις τους. Δεν αναγνωρίζουμε την «αναγκαιότητα» των πάντων, και γι’ αυτό εφευρίσκουμε την έννοια του «τυχαίου», από την άγνοια μας για την αναγκαιότητα που υπαγορεύει όλες τις αλλαγές. Όλα γίνονται για κάποιον αναγκαίο λόγο. Ο άνθρωπος αποτελείτο επίσης από άτομα. Ο άνθρωπος έχει όντως μία ψυχή, η οποία είναι φτιαγμένη από διαφορετική ύλη, «ευγενέστερη».

Δημόκριτος εφαρμόζοντας ο ίδιος ότι θεωρίες του για υγιεινή ζωή, έζησε μέχρι τα βαθιά γεράματα, στην ηλικία των 110 ετών.

Παρατήρηση για σχόλια:

1. Έχουμε πάθει συμφορές ως ανόητοι. Μυαλό, όμως βάλαμε; Για να δούμε τώρα, που έρχονται οι Εκλογές, θα αφήσουμε να γίνει επιτέλους δάσκαλος η λογική μας;

πηγή-peritexnisologos

Διαβάστε περισσότερα... »

Γεωγραφία – Σεισμολογία - Μετεωρολογία του Λεύκιππου και του Δημόκριτου

Το κατοικημένο μέρος της γης (=οικουμένη) είχε κατά το Δημόκριτο ορθογώνιο και όχι κυκλικό σχήμα, όπως πίστευαν ως τότε οι Έλληνες (απ. 407 Luria):

«Κατόπιν, ο Δαμάστης από το Σίγειο έγραψε Περίπλου, αφού αντέγραψε τα περισσότερα από τον Εκαταίο. Έπειτα ο Δημόκριτος και ο Εύδοξος και ορισμένοι άλλοι έγραψαν πραγματείες περιγραφικής γεωγραφίας και περίπλους. Οι παλαιοί σχεδίαζαν την οικουμένη στρογγυλή, με την Ελλάδα να βρίσκεται στη μέση και στη μέση της Ελλάδας τους Δελφούς.

Γιατί οι Δελφοί έχουν τον ομφαλό της γης. Και πρώτος ο πολύπειρος αυτός άνδρας, ο Δημόκριτος, κατάλαβε ότι η γη έχει σχήμα επίμηκες, αφού το μήκος της είναι μιάμιση φορά το πλάτος της. Μ’ αυτόν συμφωνούσε και ο Δικαίαρχος ο Περιπατητικός».

Οι βόρειες περιοχές της γης είναι παγωμένες και γεμάτες χιόνι, ενώ οι νότιες πυρωμένες (απ. 419):

«Ο Λεύκιππος ισχυρίζεται ότι η γη πλαγιάζει προς τα νότια μέρη της, εξαιτίας της αραιότητας (του αέρα) των νότιων περιοχών. Επίσης, τα βόρεια μέρη είναι παγωμένα, επειδή καταψύχονται από τα κρύα. Αντίθετα, τα νότια μέρη είναι πυρωμένα.

Ο Δημόκριτος θεωρεί ότι επειδή το νότιο τμήμα της ατμόσφαιρας είναι ασθενέστερο, όταν αυξήθηκε το μέγεθος της γης, αυτή πήρε κλίση προς τα εκεί. Γιατί τα βόρεια μέρη είναι αμιγή, ενώ τα νότια έχουν προσμίξεις. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να βαραίνει προς εκείνη την κατεύθυνση, όπου υπάρχει περίσσεια καρπών και ανάπτυξης».

Τα νερά του Νείλου δημιουργούνται, όταν χιόνι από τις παγωμένες βόρειες περιοχές λιώσει, εξατμιστεί και παρασυρθεί προς το νότο από τους ανέμους (απ. 411):

«Ο Δημόκριτος ο Αβδηρίτης ισχυρίζεται ότι στα νότια μέρη (της γης) δε χιονίζει, όπως έχουν πει ο Ευριπίδης και ο Αναξαγόρας, χιονίζει όμως στο βορά. Κι αυτό είναι εμφανές σε όλους. Το πλήθος του σωρευμένου χιονιού στα βόρια μέρη μένει παγωμένο στην περίοδο των (χειμερινών) τροπών, το καλοκαίρι όμως με τη διάλυση των πάγων από την άνοδο της θερμοκρασίας λιώνει πολύ απ’ αυτό. Γι’ αυτό το λόγο γεννιούνται πολλά και παχιά νέφη στα ψηλότερα μέρη, αφού η αναθυμίαση ανεβαίνει άφθονη ψηλά.
Αυτά τα νέφη τα σπρώχνουν τα μελτέμια, μέχρις ότου πέσουν επάνω στα ψηλότερα όρη της οικουμένης, για τα οποία λέει ότι βρίσκονται στην Αιθιοπία. Κατόπιν τα νέφη θραύονται βιαίως πάνω στα βουνά που είναι ψηλά και γεννούν πολύ ραγδαίες βροχές, απ’ τις οποίες γεμίζει ο ποταμός στο μέγιστο βαθμό κατά την περίοδο των μελτεμιών».

Η θάλασσα δημιουργήθηκε μαζί με τη γη από τα υγρά υλικά που υπήρχαν στο αρχικό μίγμα στεριάς και υγρασίας (απ. 381):

«Γι’ αυτό το λόγο ο ήλιος και το υπόλοιπο πλήθος των άστρων συμπεριλήφθηκαν σε όλη την έκταση της δίνης. Το λασπώδες, όμως, και θολερό τμήμα μαζί με τις ενώσεις του υγρού συγκεντρώθηκε στο ίδιο σημείο λόγω βάρους.

Και καθώς στριφογύρναγε και συστρεφόταν συνεχώς γύρω στον εαυτό του, από τα υγρά υλικά του δημιουργήθηκε η θάλασσα, ενώ από τα πιο στερεά δημιουργήθηκε η γη πηλώδης και εντελώς μαλακή. Αυτή η γη στερεοποιήθηκε, όταν έλαμψε για πρώτη φορά η φωτιά γύρω από τον ήλιο».

Η αλμυρότητα της θάλασσας οφείλεται στη συγκέντρωση ομοειδών αλάτων μέσα της (απ. 410):

«Υπάρχει, λοιπόν, πολύ μεγάλη διαφωνία σχετικά με τη γέννηση του αλμυρού στοιχείου.

Άλλοι ισχυρίζονται ότι αποτελεί υπόλειμμα της αρχικής υγρότητας, αφού εξατμίστηκε πολύ μεγάλη ποσότητα νερού. Άλλοι λένε ότι είναι ο ιδρώτας της γης. Ο Δημόκριτος συμφωνεί με εκείνους που ανάγουν τη γέννηση της αλμυρότητας στη γη.

Όπως στην περίπτωση των αλάτων και των νίτρων... όταν απέμεινε η σαπίλα... ισχυρίζεται ότι συνδυάστηκαν μέσα στο υγρό τα όμοια με τα όμοια, όπως ακριβώς συμβαίνει και στο σύμπαν. Έτσι γεννήθηκε η θάλασσα και όλα τα υπόλοιπα άλατα, αφού συγκεντρώθηκαν στο ίδιο μέρος κατά κατηγορίες τα όμοια άτομα. Ότι η θάλασσα προήλθε από τη συνένωση των ομοειδών στοιχείων γίνεται φανερό και από άλλα δεδομένα.

Γιατί δε διαθέτει ούτε λιβανωτό ούτε θείο ούτε στυπτηρία ούτε άσφαλτο ούτε όσα μεγάλα και θαυμαστά υπάρχουν σε πολλά μέρη της γης. Του ήταν εύκολο, αν όχι τίποτα άλλο, να το σκεφτεί αυτό… Αφού θεώρησε ότι οι γεύσεις παράγονται από τα σχήματα και το αλμυρό από μεγάλα και γωνιόμορφα άτομα, δεν είναι παράξενο που ισχυρίζεται ότι η αλμυρότητα της γης γεννιέται με τον ίδιο τρόπο όπως και η αλμυρότητα της θάλασσας».

Η θάλασσα, σύμφωνα με το Δημόκριτο, κάποτε θα εξαφανιστεί. Φαίνεται ότι ο Δημόκριτος κατέληξε σ’ αυτό το συμπέρασμα παρατηρώντας ότι στο εσωτερικό της στεριάς βρίσκουμε συχνά θαλάσσια κοχύλια και όστρακα, πράγμα που σημαίνει ότι κάποτε εκεί υπήρχε θάλασσα, καθώς και από το γεγονός ότι η θάλασσα εξατμίζεται (απ. 409):

«Γιατί αυτός (=ο Δημόκριτος) πιστεύει ότι η θάλασσα θα ελαττώνεται διαρκώς εξαιτίας των εκκρίσεων και αναθυμιάσεών της, ώσπου στο τέλος θα ξοδευτεί ολόκληρη και θα αποξηρανθεί». 

Η θάλασσα τρέφει μ’ αυτήν την εξάτμιση τον ήλιο και τη σελήνη (απ. 397a): «...τις ατμίδες με τις οποίες τρέφεται ο ήλιος, όπως πιστεύει ο Δημόκριτος».

Οι σεισμοί δημιουργούνται από βίαιες κινήσεις όγκων νερού ή αέρα κυρίως στο εσωτερικό της γης (απ. 413):

«Ο Δημόκριτος ισχυρίζεται ότι η γη είναι γεμάτη με νερό και, καθώς δέχεται πολύ επιπλέον νερό με τη βροχή, τίθεται σε κίνηση απ’ αυτό. Όταν το νερό γίνει ακόμη περισσότερο, επειδή οι κοιλότητες δεν μπορούν να δεχτούν άλλο, διέρχεται βίαια και δημιουργεί σεισμό. Αλλά και όταν η γη ξεραίνεται και τραβά νερό στα κενά μέρη από τα μέρη που έχουν περισσότερο, αυτό το νερό αλλάζοντας θέση και πέφτοντας δημιουργεί κίνηση».

Επίσης, απ. 414:
«Ο Δημόκριτος θεωρεί ότι περισσότερα (από ένα) αίτια μπορούν να κινήσουν τη γη. Ισχυρίζεται, δηλαδή, ότι η γη μπορεί να κινηθεί πότε από τον αέρα πότε από το νερό πότε κι απ’ τα δυο. Αυτό το αναλύει με τον εξής τρόπο: Ένα μέρος της γης είναι κοίλο. Σ’ αυτό το μέρος συρρέει μεγάλη ποσότητα νερού. Απ’ αυτήν την ποσότητα ένα μέρος είναι λεπτό και πιο ρευστό από το υπόλοιπο.

Αυτό, όταν πιεστεί από το βάρος του νερού που προστίθεται από πάνω, προσκρούει στη γη και την κινεί... Όταν το νερό συναθροίζεται σε ένα μέρος και πάψει να συγκρατείται, τότε ορμά προς ένα σημείο και ανοίγει δρόμο πρώτα με το βάρος του, έπειτα με την ορμή του. Γιατί δεν μπορεί, όντας για ώρα κλεισμένο, να βρει διέξοδο παρά μόνο με πολύ κλίση, ούτε να πέσει κατ’ ευθείαν με τάξη και δίχως να κλονίσει αυτά, μέσα από οποία ή πάνω στα οποία πέφτει. Αν, όμως, όταν πια έχει αρχίσει να ορμά, σταματήσει σε κάποιο τόπο και η ορμή του ρεύματος γυρίσει προς τον εαυτό της, απωθείται στην παρακείμενη γη και στο μέρος που θα βαρύνει περισσότερο το ταράζει.

Κατόπιν, τέλος, η βρεγμένη γη, αφού έχει δεχτεί βαθιά μέσα της το υγρό, καθιζάνει και τα ίδια της τα θεμέλια φθείρονται. Τότε πιέζεται εκείνο το τμήμα της, στο οποίο ρέπει το μέγιστο βάρος των νερών που συνέρευσαν. Ο αέρας μερικές φορές απωθεί τα νερά και, αν επέλθει δριμύτερος, κινεί πράγματι εκείνο το μέρος της γης, στο οποίο απώθησε τα πιεσμένα νερά. Ενίοτε ορμώντας στις γήινες διόδους και ζητώντας διέξοδο κινεί τα πάντα. Όπως η γη είναι διαπερατή από τους ανέμους, έτσι και ο αέρας είναι λεπτότερος απ’ όσο χρειάζεται για να αποκλειστεί, ορμητικότερος απ’ όσο χρειάζεται για να συγκρατηθεί, όταν είναι ταραγμένος και ταχύς».
Οι Ατομικοί αποσυνδέουν τα φαινόμενα της βροντής, της αστραπής και του κεραυνού από το Δία της μυθολογίας και τα αποδίδουν σε καθαρά φυσικά αίτια (απ. 415):

«Ο Λεύκιππος αποφαίνεται ότι η πτώση του πυρός που έχει απομείνει μέσα στα παχύτατα σύννεφα δημιουργεί τη δυνατή βροντή.

Ο Δημόκριτος θεωρεί, αφενός, τη βροντή ως αποτέλεσμα ενός ανώμαλου μίγματος ατόμων, το οποίο ανοίγει δίοδο με φορά προς τα κάτω στο νέφος που το περιβάλλει. Αφετέρου, θεωρεί την αστραπή ως αποτέλεσμα της σύγκρουσης (αυτού του μίγματος) με νέφη, εξαιτίας της οποίας τα γενεσιουργά άτομα του πυρός με την τριβή διηθούνται μέσω αραιωμάτων με πολλά κενά και μαζεύονται στο ίδιο μέρος.
Ο κεραυνός, πάλι, δημιουργείται, όταν υπάρχει βίαιη κίνηση μιγμάτων που αποτελούνται από άτομα γενεσιουργά του πυρός, τα οποία είναι καθαρότερα, λεπτότερα, ομαλότερα και πυκνότερα αρμοσμένα, όπως ο ίδιος γράφει. Θύελλα με κεραυνούς, τέλος, δημιουργείται, όταν μίγματα πυρός με περισσότερα κενά, αφού συγκεντρωθούν σε περιοχές με πολλά κενά και στερεοποιηθούν σε υμένες που παράγουν τα ίδια, αποκτήσουν την προς το βάθος φορά χάρη στην πολύπλοκη ανάμιξη τους».

Το χωρίο είναι ασαφές και δύσκολο στην ερμηνεία του, φαίνεται όμως να υπονοεί μια διαδικασία σε τρία στάδια: 

Στο πρώτο στάδιο (βροντή) υπάρχει ένα μίγμα πυρός με άλλα στοιχεία που χαρακτηρίζεται ανώμαλο. Λέγεται ανώμαλο, επειδή κανονικά το πυρ δε σχηματίζει ενώσεις με άλλα στοιχεία. Έτσι, η ένωσή του αυτή είναι ασταθής και τείνει να ανοίξει δρόμο μέσα από το νέφος που το περιβάλλει.

Το σπάσιμο αυτού του περιβλήματος παράγει τη βροντή.

Σε ένα δεύτερο στάδιο αυτό το ανώμαλο μίγμα συγκρούεται με άλλα νέφη που του φράζουν το δρόμο. Αυτά τα νέφη λειτουργούν ως ένα είδος κόσκινου που συγκρατεί τα μεγαλύτερα και χοντρότερα άτομα, αφήνοντας να περάσουν μέσα από τα κενά τους μόνο τα πιο λεπτά άτομα, τα άτομα του πυρός.

Στη διάρκεια αυτού του κοσκινίσματος με την τριβή των ατόμων του πυρός παράγεται η αστραπή. 

Σε ένα τρίτο στάδιο το πυρ, κοσκινισμένο και καθαρό πέφτει βίαια στη γη ως κεραυνός.

Η φωτιά του κεραυνού είναι πολύ καθαρότερη από τη γήινη φωτιά, όπως λέγεται ποιητικότατα στο απ. 415 (Πλούταρχος):

«H φωτιά του κεραυνού είναι αξιοθαύμαστη για την ακρίβεια και τη λεπτότητά της, αφού έλκει τη γέννησή της από καθαρή και αγνή ουσία και είναι σε θέση να αποσείει και να αποκαθαίρει, χάρη στην οξύτητα της κίνησής της, οποιοδήποτε νοτερό ή γεώδες υλικό αναμιγνύεται μαζί της».

«Τίποτα δεν υπάρχει σταλμένο από το Δία», όπως λέει και ο Δημόκριτος, «που να μην κρατά την αγνή λάμψη του αιθέρα».


πηγή-heterophoton

Διαβάστε περισσότερα... »

Το αδιαίρετο των ατόμων, στη σκέψη του Δημόκριτου

Μια βασική ιδιότητα, την οποία ο Λεύκιππος και ο Δημόκριτος αποδίδουν στα άτομά τους, είναι η μη διαιρετότητα. Άλλωστε η λέξη ἄ-τομο αυτό σημαίνει, δηλαδή κάτι το οποίο δεν επιδέχεται τομή, διαίρεση. Το μη διαιρετό των ατόμων, αποτελεί αναγκαία συνθήκη για τη διατήρηση της αιωνιότητας της ύπαρξής τους: αν τέμνονταν, θα διαιρούνταν σε άλλα σώματα, επομένως θα έπαυαν να υπάρχουν. 

Τίθεται, όμως, το ζήτημα πώς εννοούσαν το αδιαίρετο των ατόμων αυτοί που τα επινόησαν. Είναι αυτά άτμητα, μόνο από φυσική άποψη ή και από μαθηματική; Είναι πολύ δύσκολο να απαντήσουμε με βάση μόνο τις αρχαίες μαρτυρίες, αν και το μη διαιρετό των δημοκρίτειων ατόμων μπορεί να εννοηθεί με έναν από τους παρακάτω τρόπους:

1. Είναι φυσικώς αδύνατο να διαιρέσουμε ένα άτομο.

2. Είναι αδύνατο λογικά ή διανοητικά να διαιρέσουμε ένα άτομο.

Εάν δεχτούμε την πρώτη δυνατότητα, τότε θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για μέρη των ατόμων, αν και θα ήταν φυσικώς αδύνατο να διαχωρίσουμε αυτά τα μέρη πραγματικά μεταξύ τους. 

Αν δεχτούμε τη δεύτερη δυνατότητα, τότε η συζήτηση για μέρη των ατόμων είναι αδιανόητη [1]. Σ΄ αυτήν την περίπτωση το να διαιρέσουμε ένα άτομο, δε θα ήταν απλώς τεχνολογικά αδύνατο, αλλά και διανοητικώς παράλογο. 

Υπέρ της πρώτης άποψης, έχουν ταχθεί μελετητές, όπως ο Burnet και οι Kirk-Raven. Ο Burnet υποστηρίζει ότι τα άτομα του Δημόκριτου, δεν είναι μαθηματικώς αδιαίρετα, επειδή διαθέτουν κάποιο μέγεθος. Εντούτοις, από φυσική άποψη είναι αδιαίρετα, αφού όπως το παρμενίδειο Εν, δεν περιέχουν κενό χώρο. Οι Kirk-Raven θεωρούν ότι άτομα είναι αδιαίρετα, μόνο από φυσική και όχι από διανοητική-μαθηματική άποψη, εφόσον διαφέρουν μεταξύ τους στο μέγεθος. 

Υπέρ της δεύτερης άποψης έχουν ταχθεί ο Guthrie και ο Furley. Ο Guthrie θεωρεί ότι τα άτομα είναι και λογικώς αδιαίρετα, αφού αποτελούν όχι απλώς πολύ μικρά αλλά τα μικρότερα δυνατά μέρη της ύλης. Ο Furley επιχειρηματολογεί ως εξής:

1. Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι τα άτομα επινοήθηκαν, προκειμένου να απαντήσουν στα παράδοξα του Ζήνωνα, συγκεκριμένα το παράδοξο της πολλαπλότητας και το παράδοξο του Αχιλλέα (ο Αχιλλέας δεν πρόκειται ποτέ να προλάβει τη χελώνα που προπορεύεται).

2. Τα παράδοξα, όμως, του Ζήνωνα στοχεύουν στο να δείξουν ότι η επ’ άπειρον διαιρετότητα (από φυσική ή λογική άποψη) οδηγεί σε παράλογα αποτελέσματα.

3. Άρα, οι ατομικοί δε θα μπορούσαν να απαντήσουν στα παράδοξα του Ζήνωνα, παρά μόνο αν θεωρούσαν τα άτομα όχι μόνο φυσικά, αλλά και λογικά αδιαίρετα. Άτομα τα οποία είναι μεν φυσικώς αδιαίρετα, αλλά λογικώς διαιρετά, δε θα μπορούσαν να αποτελέσουν ικανοποιητική απάντηση στις παραδοξολογίες του Ζήνωνα. Το παράδοξο της πολλαπλότητας θα αποδείκνυε ότι ένα άτομο θεωρητικά επ’ άπειρον διαιρετό, θα ήταν άπειρο ως προς το μέγεθός του. Το παράδοξο του Αχιλλέα, θα αποδείκνυε ότι ένα τέτοιο άτομο, δε θα μπορούσε ποτέ να διανυθεί.

4. Ο Αριστοτέλης, υποστηρίζει η ατομική θεωρία, συγκρούεται με τα μαθηματικά (Περί ουρανού 303a20). Ένα άτομο, όμως, το οποίο θα ήταν αδιαίρετο μόνο από φυσική άποψη, δε θα ερχόταν σε σύγκρουση με τα μαθηματικά.

Εν τούτοις, υπάρχουν χωρία, τα οποία φαίνεται να αντιτίθενται στη σκέψη ότι τα άτομα του Δημόκριτου είναι και θεωρητικώς αδιαίρετα. Ο Σιμπλίκιος (Εις το Περί ουρανού, σελ. 295, 5 κ.εξ.) αναφέρει ότι τα άτομα του Δημόκριτου διαθέτουν μέγεθος και σχήμα: άλλα είναι αγκιστροειδή, άλλα κυρτά, άλλα κοίλα κ.ο.κ. 

Όπως λέει χαρακτηριστικά ο ίδιος: «O Δημόκριτος νομίζει ότι τα πρωταρχικά σώματα είναι τόσο μικρά, ώστε να διαφεύγουν από τις αισθήσεις μας. Διαθέτουν κάθε είδους μορφές και σχήματα και διαφέρουν ως προς το μέγεθος… Άλλα από τα άτομα είναι σκαληνά, άλλα αγκιστροειδή, άλλα κοίλα, άλλα κυρτά και άλλα έχουν αναρίθμητες διαφορές».

Πώς, όμως, είναι δυνατό κάτι που έχει σχήμα και μέγεθος να μην μπορεί θεωρητικά να διαιρεθεί περαιτέρω; Γιατί για κάθε μέγεθος xμπορούμε πάντα να φανταστούμε ένα άλλο μέγεθος, το οποίο να ισοδυναμεί με x δια 2. Είναι πολύ πιθανό, όμως, ότι ο Δημόκριτος αντιλαμβανόταν ατομιστικά όχι μόνο την ύλη, αλλά και το χώρο (ίσως και το χρόνο και την κίνηση). 

Σ΄ αυτήν την περίπτωση, το μέγεθος ενός ατόμου θα μπορούσε να αποτελεί ταυτόχρονα και ένα άτομο χώρου. Τότε η έσχατη μονάδα μέτρησης του χώρου θα ήταν το μέγεθος ενός ατόμου (ατομικό μέγεθος). Σ’ αυτήν την περίπτωση η έννοια του μισού ενός ατόμου χώρου θα ήταν αδιανόητη. Έτσι, ο Δημόκριτος θα μπορούσε να υποστηρίξει ότι ένα άτομο έχει μέγεθος και είναι ταυτόχρονα και θεωρητικά αδιαίρετο. 

Αν, όμως, ο Δημόκριτος είχε συλλάβει το χώρο ατομιστικά, θα ερχόταν σε αντίθεση με τα μαθηματικά (βλ. όσα λέει παραπάνω ο Αριστοτέλης), συγκεκριμένα με την ευκλείδεια γεωμετρία και ειδικά με το πυθαγόρειο θεώρημα, το οποίο απαιτεί ως προϋπόθεση την άπειρη διαιρετότητα του χώρου. Κι αυτό, επειδή, αν μετρήσουμε τις πλευρές ενός τετραγώνου ως ακέραιο αριθμό ατομικών μονάδων και προσπαθήσουμε έπειτα να μετρήσουμε τη διαγώνιο με τον ίδιο τρόπο, ως ακέραιο αριθμό ατομικών μονάδων, θα δούμε ότι είναι αδύνατο, αφού η διαγώνιος εδώ είναι άρρητος αριθμός [2].

Ο Δημόκριτος, επιπλέον, θεωρούσε ότι τα άτομα δεν έχουν απλώς μέγεθος, αλλά διαφέρουν μεταξύ τους στο μέγεθος και το σχήμα. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με την ιδέα ότι υπάρχουν ατομικά μεγέθη. Γιατί πώς θα μπορούσε ένα άτομο να είναι μεγαλύτερο ή μικρότερο από ένα άλλο, εκτός και αν ένα από αυτά ήταν μικρότερο ή μεγαλύτερο από το ατομικό μέγεθος. 

Αν πάρουμε μαζί ένα μικρότερο και ένα μεγαλύτερο άτομο, τότε ένα μέρος του μεγαλύτερου ατόμου καλύπτεται από το μικρότερο άτομο και ένα μέρος όχι. Επιπλέον, ακόμη κι όταν έχουμε να κάνουμε με ένα συγκεκριμένο άτομο, π.χ. με ένα αγκιστροειδές μπορούμε πάντα να διακρίνουμε ένα μέρος του σχήματος από το άλλο, στην περίπτωση του αγκιστροειδούς την αγκιστροειδή απόληξη από το υπόλοιπο σώμα του ατόμου.

Συνοψίζοντας θα τείναμε να δεχτούμε ότι πράγματι ο Δημόκριτος αντιλαμβανόταν τα άτομα φυσικώς και θεωρητικώς αδιαίρετα, αλλά πως αυτή η άποψη είναι εσωτερικά ασυνεπής, χωρίς να είναι βέβαιο ότι ο Δημόκριτος το είχε αντιληφθεί αυτό.

[1] Σ’ αυτήν την περίπτωση τα άτομα χαρακτηρίζονται και ως ἀμερή, δηλ. δίχως μέρη.

[2] Αν π.χ. η πλευρά του τετραγώνου είναι 4 άτομα, τότε η διαγώνιός του (γ) ως υποτείνουσα ορθογωνίου τριγώνου θα ισοδυναμεί κατά το πυθαγόρειο θεώρημα με γ2 = 42+42 = 16+16 = 32. Άρα γ =√32, το οποίο είναι άρρητος αριθμός.

πηγή-theancientweb

Διαβάστε περισσότερα... »

Η φύση και η κβάντωση του χρόνου, στο Λεύκιππο και το Δημόκριτο

Ο χρόνος, κατά την άποψη των ατομικών φιλοσόφων, είναι αδημιούργητος. Δεν έχει αρχή και δε θα έχει τέλος. Η αντίληψη των Ατομικών για το χρόνο, αποτελεί αναγκαία συνέπεια του ίδιου του ορισμού τους για τα άτομα: εφόσον τα τελευταία είναι εξ ορισμού αναλλοίωτα και άφθαρτα, δεν μπορεί παρά και ο χρόνος να έχει τα ίδια χαρακτηριστικά μ’ αυτά. 

Αλλιώς, θα έπρεπε να δεχτούμε, ότι τα άτομα έχουν γεννηθεί ή ότι θα έχουν ένα τέλος, γεγονός ανεπίτρεπτο για πράγματα που έχουν τις ιδιότητες του παρμενίδειου όντος. Φαίνεται ότι ο Δημόκριτος ανέπτυξε την άποψή του για την αιωνιότητα του χρόνου σε αντίθεση προς τους Πυθαγόρειους και τους Ελεάτες. 

Οι Πυθαγόρειοι θεωρούσαν ότι όλα τα πράγματα στον κόσμο, μαζί και ο χρόνος, αποτελούν απομιμήσεις και παράγωγα των αριθμών, ενώ οι Ελεάτες νόμιζαν ότι ο χρόνος ως μορφή ύπαρξης της ύλης είναι απατηλός, όπως όλα τα δεδομένα των αισθήσεών μας. 

Πάντως, οι πηγές δε μας πληροφορούν ρητά για το αν ο Δημόκριτος θεωρούσε το χρόνο ως κάτι ανεξάρτητο από την ύλη ή ως μια ιδιότητά της. Ίσως ο Δημόκριτος να μην είχε συλλάβει το σχετικό πρόβλημα.

Μια άλλη διάσταση του προβλήματος του χρόνου, σχετίζεται με την υφή του, αν δηλαδή είναι συνεχής ή διακρίνεται κι αυτός σε άτμητα μέρη, όπως η ύλη.[i] 

Αν και δεν έχουμε επαρκή πληροφόρηση για τη σχετική άποψη των Ατομικών, εντούτοις κάποιες μαρτυρίες του Αριστοτέλη και των σχολιαστών του αφήνουν να διαφανεί το ενδεχόμενο ότι ο Λεύκιππος και ο Δημόκριτος είχαν καταλήξει, όχι μόνο στη γνωστή άποψή τους για την κβάντωση της ύλης, αλλά και στην κβάντωση του χρόνου. 

Ο Αριστοτέλης, προσπαθώντας να ερμηνεύσει την ατομική θεωρία των ειδώλων (Περί αισθήσεως 440a20 κ.εξ.), αναφέρεται στην ανάγκη ύπαρξης άτμητων χρονικών στιγμών, προκειμένου η ατομική θεωρία να είναι συνεπής με τον εαυτό της.

Βέβαια η μαρτυρία του Αριστοτέλη δε μνημονεύει ρητά το Δημόκριτο, ο σχολιαστής όμως του Αριστοτέλη Αλέξανδρος δεν έχει ενδοιασμούς.

Όπως λέει ο ίδιος (ad loc. 56, 13 κ.εξ.): «…τέτοιοι ήταν οι οπαδοί του Λεύκιππου και του Δημόκριτου, οι οποίοι παρήγαγαν την εντύπωση των ενδιάμεσων χρωμάτων από τη συμπαράθεση των αόρατων, λόγω μικρότητας, σωμάτων… (60, 8) Όλοι όσοι ισχυρίζονται ότι η όραση δημιουργείται μ’ αυτόν τον τρόπο παραδέχονται αναγκαστικά την ύπαρξη ανεπαίσθητων χρονικών στιγμών. 

Και όσοι αποδίδουν τη διαφορά μεταξύ των χρωμάτων στη συμπαράθεση ανεπαίσθητων σωματιδίων… παραδέχονται αναγκαστικά… όχι… μόνο ότι υπάρχουν ανεπαίσθητα μεγέθη, αλλά και χρονικές στιγμές ανεπαίσθητες. Είναι δυνατόν, ως ειδικό συμπέρασμα, να πρέπει να παραδεχτούν την ύπαρξη ανεπαίσθητων χρονικών στιγμών όσοι αποδίδουν τη διαφορά των χρωμάτων στη συμπαράθεση, σε μικρά διαστήματα, σωματιδίων: μ’ αυτόν τον τρόπο, αν και θα είναι πολλά αυτά που βλέπει κανείς, θα τα αντικρίζει ως ένα, αν λανθάνει η καθαυτό απορροή καθενός απ’ αυτά πέφτοντας στα μάτια και φαίνεται ως μία και μοναδική…».

Στο έργο Περί ατόμων γραμμών (970b5 κ.εξ.), το οποίο είναι μάλλον ψευδοαριστοτελικό, αναφέρεται ρητά ότι η ίδια θεωρία που δέχεται την ύπαρξη ατόμων ύλης, δέχεται και την ύπαρξη άτμητων χρονικών στιγμών: «Γιατί με τον ίδιο τρόπο θα τμηθεί και ο χρόνος και η γραμμή… (8) Στην ίδια θεωρία ανήκει η άποψη, όπως ειπώθηκε, ότι όλα αυτά αποτελούνται από αμερή [ii]… (971a16) 

Ίσως, όμως, και ο χρόνος να αποτελείται από (άτμητα) «τώρα»…»[iii]. 

Τέλος, πρέπει να αναφερθούν και οι παράδοξες επιπτώσεις σε σχέση με την κίνηση που προκύπτουν από μια τέτοια θεώρηση του χρόνου. 

Σ΄ αυτές αναφέρεται με επικριτικό τρόπο και πάλι ο Αλέξανδρος (Φυσικαί απορίαι 45, 31): «Επακόλουθο της άποψης ότι και το μέγεθος και ο χρόνος αποτελούνται από αμερή είναι το να κινούνται όλα τα κινούμενα ισοταχώς σε σχέση με το αμερές. Γιατί αν το ένα κινούνταν γρηγορότερα και το άλλο βραδύτερα σε σχέση με το αμερές, τότε αυτό που κινείται γρηγορότερα θα διανύσει το αμερές στον αδιαίρετο χρόνο, ενώ εκείνο που κινείται βραδύτερα θα το διανύσει αναγκαστικά σε χρόνο περισσότερο και διαιρετό. Αν, όμως, το διένυσε σε χρόνο διαιρετό, τότε και η απόσταση (=το μέγεθος), πάνω στην οποία έγινε η κίνηση, είναι διαιρετή. Γιατί αν ισχυρίζεται κανείς ότι το βραδέως κινούμενο δεν κινείται σε σχέση με το αμερές και σε αμερή χρόνο, τότε αυτός είναι σαν να λέει ότι το βραδύ ούτε καν κινείται, αν βέβαια όλα τα μεγέθη και όλος ο χρόνος αποτελούνται από αμερή… Γι’ αυτό και όλα όσα κινούνται σε σχέση με το αμερές θα κινούνται ισοταχώς. 

Και αν κινούνται ισοταχώς σε σχέση με το αμερές, τότε θα κινούνται και ισοταχώς σε σχέση με όλα τα μεγέθη, αν βέβαια όλα τα μεγέθη συντίθενται από αμερή. Αυτό που λέγεται, ότι δηλαδή όλα τα σώματα κινούνται ομοίως και ισοταχώς σε σχέση με το αμερές, αλλά φαίνονται ότι κινούνται το ένα πιο αργά από το άλλο, εξαιτίας της αντίστασης που προβάλλουν τα άτομα μέσα του, είναι φαντασίωση. Επιπλέον, πώς δε φαίνονται να κινούνται μη ομαλά όσα κινούνται μ’ αυτόν τον τρόπο;… Γιατί αν αυτό που κινείται γρηγορότερα διάνυσε το διάστημα σε μια ώρα, ενώ το βραδύτερο διάνυσε το ίδιο διάστημα σε πέντε ώρες, τότε το τελευταίο θα πρέπει να κινούνταν για μια ώρα, ενώ τις άλλες τέσσερις θα στεκόταν. Είναι, όμως, κάπως παράδοξο αυτό που την περισσότερη ώρα στέκεται να μη φαίνεται ότι στέκεται, αλλά ότι κινείται και τις πέντε ώρες και μάλιστα ομαλά» .


[i] Την άποψη ότι σε βαθύτερο επίπεδο ο χρόνος, αλλά και ο χώρος, είναι κβαντωμένοι, τείνουν να δεχτούν και οι πλέον σύγχρονες θεωρίες της φυσικής, όπως η περίφημη θεωρία των χορδών, αλλά και η κβαντική βαρύτητα βρόχων. Ωστόσο, ας μην ξεχνάμε ότι προς το παρόν οι υποθέσεις αυτές είναι ακόμη αναπόδεικτες.
[ii] Δηλαδή από τμήματα, τα οποία δεν έχουν μέρη και επομένως δεν μπορούν να διαιρεθούν.
[iii] Το ψευδοαριστοτελικό έργο για τις αδιαίρετες γραμμές στρεφόταν εναντίον του Πλατωνικού Ξενοκράτη, ο οποίος μετά το Δημόκριτο παραδεχόταν την ύπαρξη αδιαίρετων γραμμών. Δε γνωρίζουμε, εντούτοις, αν ο Ξενοκράτης δεχόταν τη δημοκρίτεια θεωρία για την ατομική δομή του χρόνου. Οι αντιρρήσεις που προβάλλονται στο έργο αυτό εναντίον του Ξενοφάνη συμπίπτουν με τις περιεχόμενες στα γνήσια έργα αντιρρήσεις του Αριστοτέλη εναντίον της ατομικής θεωρίας. Με παρόμοιο τρόπο, όταν ο Αριστοτέλης έκανε πολεμική ενάντια στο Ζήνωνα, δεν είχε υπόψη μόνο τα σοφίσματα του Ζήνωνα, αλλά και τη σκέψη του Δημόκριτου.

Σταύρος Γκιργκένης


πηγή-theancientweb

Διαβάστε περισσότερα... »

Απο λάθος... η μοναδική δημοσίευση του έλληνος φιλοσόφου Δημόκριτου, στο επιστημονικό περιοδικό Physics Letters!

Πως ο Αβδηρίτης φιλόσοφος 2300 και πλέον χρόνια από τον θάνατό του κατόρθωσε να κάνει δημοσίευση σε ένα έγκυρο (με κριτές) περιοδικό σύγχρονης φυσικής; Και επιπλέον η δημοσίευσή του να γίνεται αναφορά σε πολλές εργασίες άλλων φυσικών; (όπως η παρακάτω) 

Ο Δημόκριτος, ως γνωστόν, είναι ο προσωκρατικός φιλόσοφος που εκτός των άλλων πίστευε ότι η ύλη αποτελείται από αδιάσπαστα, αόρατα στοιχεία, τα άτομα, μεταξύ των οποίων υπάρχει το κενό. Και για τον λόγο αυτό το πρώτο κέντρο ερευνών πυρηνικής φυσικής που ιδρύθηκε στην Ελλάδα πήρε το όνομά του από τον μεγάλο φιλόσοφο. 

Τώρα ονομάζεται Εθνικό Κέντρο Έρευνας Φυσικών Επιστημών (Ε.Κ.Ε.Φ.Ε.) Δημόκριτος και μάλιστα πέρυσι έκλεισε τα 50 χρόνια λειτουργίας του 

Η ιστορία του άρχισε όταν ο Διεθνής Οργανισμός Ατομικής Ενέργειας (IAEA), δώρισε στο Δημόκριτο προς το τέλος της δεκαετίας του ’50 έναν επιταχυντή Van de Graff 400 keV.

Mια μικρή ομάδα ηλεκτρονικών και πυρηνικών φυσικών κατάφερε να στήσει τον μικρό επιταχυντή και να εκτελέσει με επιτυχία τα πρώτα πειράματα πυρηνικής φυσικής στην Ελλάδα. Ο επιταχυντής βαφτίστηκε «Γκόλφω» !

Τα αποτελέσματα των πειραμάτων που έγιναν με την «Γκόλφω» οδήγησαν και στις πρώτες δημοσιεύσεις πυρηνικής φυσικής από την Ελλάδα.

Η πρώτη δημοσίευση [Physics Letters 12 (1964) 233] είχε ως θέμα τις πρώτες τρεις διεγερμένες καταστάσεις του 6He και η τέταρτη κατά σειρά δημοσίευση που πραγματευόταν τις στάθμες του 5He περιείχε μια έκπληξη στα ονόματα των συγγραφέων. 

Την δημοσίευση συνυπέγραφε και ίδιος ο Δημόκριτος ! … “The first excited state of 5He “: P. A. Assimakopoulos, N. H Gangas, S. Kossionides, S. andN. R. C.. Democritus

Όπως διηγείται ο Στάθης Κοσσιονίδης: “…η διεύθυνση «Δημόκριτος» ήταν ακόμη τόσο λίγο γνωστή που οι εκδότες του περιοδικού πιθανώς σκέφτηκαν πως κάναμε λάθος και δεν γράψαμε and πριν το όνομα του τελευταίου συγγραφέα. Έτσι τώρα υπάρχει στη σύγχρονη διεθνή βιβλιογραφία και μία δημοσίευση του μεγάλου μας φιλοσόφου!…” 

Το λάθος αυτό δεν διορθώθηκε ποτέ, με αποτέλεσμα να βρίσκουμε και σήμερα στο διαδίκτυο το μοναδικό paper του Δημόκριτου σε περιοδικό σύγχρονης φυσικής

πηγή

πηγή

Διαβάστε περισσότερα... »