Τι πράγμα είναι ο πόλεμος; Ρωτάει ο Αϊνστάιν και απαντάει ο Φρόιντ.
Η αλληλογραφία έγινε πριν 72 ακριβώς χρόνια. Βρισκόταν ο κόσμος στα πρόθυρα του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. Και δεν είχαν περάσει πολλά από τον πρώτο. Η αγωνία των σημερινών ανθρώπων του πλανήτη είναι η ίδια - όπως και τότε. Ο πόλεμος που ετοιμάζεται με ταχείς ρυθμούς, θα ξεσπάσει; Η πλάστιγγα φαίνεται πως κλείνει προς το Ναι - παρά τις προσεπικλήσεις όλων για Ειρήνη.
Δημοσιεύουμε παρακάτω αυτό το σπάνιο κείμενο, που είναι σαν να γράφεται σήμερα. Τόσο αίμα που πότισε και ποτίζει τον πλανήτη, δεν έβαλε μυαλό στους απανταχού στρατοκράτες. Η ιστορία των επιστολών Αϊνστάιν - Φρόιντ ξεκινάει το 1931, όταν η Διαρκής επιτροπή Γραμμάτων και Τεχνών της Κοινωνίας των Εθνών, κάλεσε το Διεθνές Ινστιτούτο Μορφωτικής Συνεργασίας, να φροντίσει για μια ανταλλαγή επιστολών, μεταξύ των εκπροσώπων της πνευματικής ζωής της εποχής, με θέματα που θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν στην Κοινωνία των Εθνών και στη ζωή γενικότερα.
Ανάμεσα στους πρώτους που ρωτήθηκαν ήταν και ο Άλμπερτ Αϊνστάιν, ο οποίος ανέφερε το όνομα του Φρόιντ. Η σύντομη αλληλογραφία μεταξύ Αϊνστάιν και Φρόιντ έγινε το καλοκαίρι του 1932 και δημοσιεύθηκε στο Παρίσι στις αρχές του 1933 με τίτλο «Η δυσκολία του πολιτισμού». Οι δύο άνδρες πρόβλεπαν το τέλος της Κοινωνίας των Εθνών - που επήλθε. Τώρα ο ΟΗΕ κατάντησε ενεργούμενο των ΗΠΑ, ένας οργανισμός για τα μάτια και για να ευλογήσει - όταν έρθει η ώρα, την έναρξη του Πολέμου.
Πότσδαμ, 30 Ιουλίου 1932,
Αγαπητέ, κύριε Φρόιντ, η πρόταση που μου έγινε από την Κοινωνία ίων Εθνών και από το Διεθνές Ινστιτούτο πνευματικής συνεργασίας, του Παρισιού, να καλέσω δηλαδή ένα πρόσωπο της αρεσκείας μου σε μια ελεύθερη ανταλλαγή απόψεων, με θέμα ένα οποιοδήποτε πρόβλημα από μένα διαλεγμένο, μου προσφέρει την καλοδεχούμενη ευκαιρία να συνομιλήσω μαζί σας, αντιμετωπίζοντας μια ερώτηση, η οποία φαίνεται στην σημερινή κατάσταση του κόσμου, η πιο επείγουσα απ' όλες όσες αντιμετωπίζει ο πολιτισμός: Η ερώτηση είναι: Υπάρχει ένας τρόπος για να ελευθερωθούν οι άνθρωποι από το κακό πεπρωμένο του πολέμου;
Τώρα πια είναι γνωστό, ότι με την πρόοδο της σύγχρονης επιστήμης, η απάντηση στην ερώτηση αυτή είναι ζήτημα ζωής και θανάτου για τον πολιτισμό, που ξέρουμε, και όμως, παρ' όλη την καλή θέληση που υπάρχει, καμιά προσπάθεια λύσης δεν έχει οδηγήσει σε κάτι το συγκεκριμένο. Μια και δεν έχω εθνικιστικές προκαταλήψεις, βλέπω προσωπικά ένα απλό τρόπο να αντιμετωπισθεί η εξωτερική δηλαδή ή οργανωτική άποψη του προβλήματος: τα κράτη θα δημιουργήσουν μια νομοθετική και δικαστική εξουσία, αρμοδιότητα της οποίας θα είναι να αντιμετωπίζει όλες τις συγκρούσεις που θα δημιουργούνται μεταξύ τους.
Σήμερα όμως απέχουμε πάρα πολύ από να διαθέτουμε μια υπερκρατική οργάνωση, μια οργάνωση υπερεθνική που θα μπορεί να εκδίδει αποφάσεις και να επιβάλει με την βία την εκτέλεση των αποφάσεων αυτών. Έτσι λοιπόν φτάνω στο πρώτο μου αξίωμα: η επιδίωξη της διεθνούς ασφαλείας συνεπάγεται το ότι κάθε κράτος θα πρεπει να απαρνηθεί μέσα σε ορισμένα όρια, την ελευθερία των ενεργειών του, δηλαδή την κυριαρχία του, είναι φανερό πέρα από οποιαδήποτε αμφιβολία, ότι δεν υπάρχει άλλος δρόμος να πετύχουμε μια μέτρια ασφάλεια.
Η αποτυχία των προσπαθειών που έγιναν τα τελευταία δέκα χρόνια προς την κατεύθυνση αυτή, μας οδηγεί στο συμπέρασμα, χωρίς ούτε σκιά αμφιβολίας, ότι εδώ ενεργούν ισχυροί ψυχολογικοί παράγοντες, οι οποίοι παραλύουν τις προσπάθειες. Μερικοί από τους παράγοντες αυτούς είναι οφθαλμοφανείς. Η δίψα της εξουσίας της κυρίαρχης τάξης βρίσκεται σε κάθε κράτος σε αντίθεση με τον οποιοδήποτε περιορισμό της εθνικής κυριαρχίας.
Η μεγάλη αυτή επιθυμία για πολιτική εξουσία, συμφωνεί με τις φιλοδοξίες εκείνων, που αναζητούν μόνον χρηματικά και οικονομικά οφέλη. Σκέφτομαι κυρίως την μικρή αλλά και αποφασιστική εκείνη ομάδα, που με δραστηριότητα σε κάθε κράτος και αδιαφορώντας για οτιδήποτε βλέπει στον πόλεμο, δηλαδή στην κατασκευή και στην πώληση των όπλων, μόνο μία ευκαιρία εξυπηρετήσεως των προσωπικών συμφερόντων και της προσωπικής δύναμης.
Είναι δυνατόν η μειοψηφία αυτή να υποτάσσει στις επιθυμίες της την λαϊκή μάζα, η οποία από τον πόλεμο θα έχει μόνο βάσανα και ζημίες; Μια εύκολη απάντηση θα ήταν, ότι η μειοψηφία εκείνων που κάθε φορά βρίσκονται στην εξουσία, έχει στα χέρια της τα σχολεία και τον τύπο και επί πλέον τις θρησκευτικές οργανώσεις. Αυτό της επιτρέπει να οργανώνει και να κατευθύνει τα αισθήματα των μαζών μετατρέποντάς τα σε όργανα της πολιτικής της.
Ούτε όμως η απάντηση αυτή δίνει μια ολοκληρωτική λύση και ταυτόχρονα προκαλεί την επόμενη ερώτηση: Πώς είναι δυνατόν η μάζα να εγκαταλείπει τον εαυτό της στα μέσα που αναφέραμε πιο πάνω, να γίνεται έξαλλη και να οδηγείται στο ολοκαύτωμα; Είναι δυνατόν να δώσουμε μια απάντηση: Επειδή ο άνθρωπος έχει μέσα του την τάση για μίσος και για καταστροφή. Σε ομαλούς καιρούς το πάθος του αυτό μένει κρυμμένο και ξεπροβάλλει μόνο σε εξαιρετικές περιστάσεις. Είναι όμως αρκετά εύκολο να το ερεθίσουμε και να το ανεβάσουμε στο ύψος μια συλλογικής ψύχωσης;
Φτάνουμε έτσι στην τελευταία ερώτηση: Είναι δυνατόν να κατευθύνουμε την ψυχολογική ανάπτυξη των ανθρώπων έτσι που να γίνουν ικανοί για αντίσταση στην ψύχωση του μίσους και της καταστροφής; Στο σημείο αυτό δεν σκέφτομαι μόνο ας ακαλλιέργητες μάζες. Η πείρα μας διδάσκει άτι ευκολότερα η λεγάμενη «διανόηση» υποχωρεί στις καταστρεπτικές αυτές προτροπές, επειδή ο διανοούμενος δεν έχει άμεση επαφή με την χοντροφτιαγμένη πραγματικότητα, αλλά την ζωή στην ευκολότερη και συνοπτική μορφή της, στη μορφή της τυπωμένης σελίδας.
Καταλήγοντας: Μίλησα μέχρι τώρα μόνο για πολέμους ανάμεσα σε κράτη, δηλαδή για διεθνείς συγκρούσεις. Έχω, όμως, απόλυτη συναίσθηση του γεγονότος, ότι το επιθετικό ένστικτο ενεργεί και με άλλες μορφές και σε άλλες περιπτώσεις. Σκέφτομαι τους εμφυλίους πολέμους, που κάποτε οφείλονταν στον θρησκευτικό φανατισμό και σήμερα σε κοινωνικούς παράγοντες ή ακόμη στην καταπίεση των φυλετικών μειονοτήτων.
Ξέρω άτι στα γραπτά σας μπορούμε να βρούμε άμεσες ή έμμεσες απαντήσεις σ’ όλα τα ερωτηματικά που μας δημιουργεί αυτό το πρόβλημα, το οποίο είναι ταυτόχρονα επείγον και αναπόφευκτο. Θα ήταν, λοιπόν, πάρα πολύ χρήσιμο για όλους εμάς, αν εσείς ασχολούσασταν με το πρόβλημα της παγκόσμιας ειρήνης, σύμφωνα με το πνεύμα των πρόσφατων ανακαλύψεων σας, επειδή κάτι τέτοιο θα μπορούσε να μας δείξει το δρόμο για καινούργιους και αξιόλογους τρόπους ενεργειών.
Με πολλή εγκαρδιότητα, δικός σας, Αλμπερτ Αϊνστάιν
* * *
(Ακολουθεί η εμπεριστατωμένη απάντηση του Φρόυντ).
Βιέννη, Σεπτέμβριος 1932
Αγαπητέ κ. Αϊνστάιν,
Αρχίζετε τις σκέψεις σος με την σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο δίκαιο και τπ βία. Πρόκειται σίγουρα για ένα σωστό ξεκίνημα, που θα βοηθήσει την ερευνά μας. Βλέπετε χρησιμοποίησα τη λέξη «βία» και όχι τη λέξη «δύναμη» και ελπίζω να μου επιτρέπεται μια τέτοια αντικατάσταση. Δίκαιο και βία είναι σήμερα για μας όροι αντίθετοι.
Ο ΑΦΕΝΤΗΣ ΤΩΝ ΟΠΛΟΣΤΑΣΙΩΝ
Είναι εύκολο να αποδείξουμε, ότι το ένα προέρχεται από το άλλο και αν ανατρέξουμε στις πρώτες αρχές για να επαληθεύσουμε τον τρόπο με τον οποίο συνέβη, η λύση του προβλήματος παρουσιάζεται χωρίς δυσκολίες Να με συγχωρείτε, αν στη συνέχεια θα μιλήσω για κάτι που είναι γενικά γνωστό σε όλους, σαν να πρόκειται για κάτι το καινούργιο. Η σύνδεση του συνόλου με υποχρεώνει να το κάνω.
Οι συγκρούσεις συμφερόντων μεταξύ των ανθρώπων σε γενικές, λοιπόν, γραμμές, ρυθμίζονται με την βία. Λυτό συμβαίνει σε ολόκληρο το ζωικό βασίλειο, του οποίου ο άνθρωπος αποτελεί μέρος. Γιο τους ανθρώπους βέβαια, πρέπει να προσθέσουμε και τις συγκρούσεις γνώμης, που φθάνουν σε πολύ υψηλά επίπεδα και που φαίνονται να απαιτούν, για το ξεκαθάρισμα τους, μιαν άλλη τεχνική. Πρόκειται, όμως, για μια κατοπινή επιπλοκή. Αρχικά, σε μια μικρή ανθρώπινη ομάδα, η μεγαλύτερη μυϊκή δύναμη αποφασίζει σε ποιόν ανήκει κάτι ή ποιου η θέληση πρέπει να πραγματοποιηθεί.
Σύντομα η μυϊκή δύναμη αυξάνεται ή την αντικαθιστά η χρησιμοποίηση των εργαλείων και έτσι επιβάλλεται όποιος έχει τα καλύτερα όπλα ή όποιος τα χρησιμοποιεί περισσότερο επιδέξια. Με τη δημιουργία των όπλων η διανοητική ανωτερότητα αρχίζει ήδη να παίρνει τη θέση της μυϊκής δύναμης, έστω και αν ο τελικός σκοπός ίου αγώνα παραμένει ο ίδιος. Η υποχώρηση του αντιπάλου επιτυγχάνεται με τον ριζικότερο τρόπο, όταν η βία τον εξαφανίζει τελείως, δηλαδή τον εξοντώνει.
Το σύστημα αυτό έχει δυο πλεονεκτήματα, ότι δηλαδή ο αντίπαλος δεν μπορεί να ξαναρχίσει σε άλλη περίπτωση τις εχθροπραξίες και ότι η μοίρα του συμβουλεύει τους άλλους να μην ακολουθήσουν το παράδειγμά του. Πολλές φορές στη θέση της επιθυμίας για φόνο, έρχεται η σκέψη, ότι ο εχθρός μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν δούλος, αν τον τρομοκρατήσουμε αρκετά και τον αφήσουμε ζωντανό.
Στη συνέχεια της επιστολής του προς τον Αϊνστάιν ο Φρόυντ σημειώνει:
ΣΕ ΠΟΙΟΝ ΕΙΝΑΙ ΧΡΗΣΙΜΟΙ ΟΙ ΝΟΜΟΙ:
Τα πράγματα είναι απλά, όσο η κοινότητα αποτελείται μόνο από ένα ορισμένο αριθμό ατόμων με ίση δύναμη. Οι νόμοι καθορίζουν μέχρι ποιου σημείου πρέπει να περιορίζεται η ελευθερία του κάθε ατόμου, όταν θέλει να χρησιμοποιεί τη δύναμή του και έτσι είναι δυνατόν να υπάρχει ασφάλεια στη συλλογική ζωή. Μια τέτοια, όμως, κατάσταση ειρήνης μπορούμε να την σκεφτούμε μόνο θεωρητικά, στην πραγματικότητα τα πράγματα γίνονται πολύπλοκα, επειδή η κοινότητα από την αρχή ήδη περιλαμβάνει στοιχεία με άνιση μυϊκή δύναμη, άνδρες και γυναίκες, γονείς και παιδιά και σαν συνέπεια του πολέμου και της υποταγής νικητές και νικημένους, που μετατρέπονται σε δούλους και σε αφέντες.
Το δίκαιο της κοινότητας γίνεται τότε έκφραση των σχέσεων άνισων δυνάμεων στο εσωτερικό της. Οι νόμοι γίνονται από εκείνους και για κείνους, που κυβερνούν και παραχωρούν ελάχιστα δικαιώματα σε κείνους που έχουν υποταχθεί. Από τότε και στο εξής υπάρχουν στην κοινότητα δύο πηγές ανησυχιών, αλλά ταυτόχρονα και τελειοποίησης του δικαίου.
Πρώτα - πρώτα η προσπάθεια αυτού ή εκείνου του κυρίου να ξεφύγει από τους περιορισμούς, που ισχύουν για όλους, να επιστρέφει δηλαδή από το Βασίλειο του δικαίου στο βασίλειο της βίας και σε δεύτερη θέση οι προσπάθειες των υπηκόων να εξασφαλίσουν περισσότερη δύναμη για να αναγνωρισθούν από τον νόμο. Οι αλλαγές αυτές, να ξεφύγουν δηλαδή από το άνισο δίκαιο και να πετύχουν ένα δίκαιο ίσο για όλους.
ΠΟΙΟ ΘΑ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ
Η Βουλιμία των Γάλλων βασιλιάδων, που επιθυμούσαν να μεγαλώσουν τα κτήματά τους σε βάρος των γαιοκτημόνων, δημιούργησε μια Γαλλία ειρηνικά ενωμένη και ανθηρή. Όσο και αν αυτό μπορεί να φανεί παράξενο, πρέπει να παραδεχθούμε, ότι ο πόλεμος δεν θα ήταν ένα ακατάλληλο μέσο για να πετύχουμε την πολυπόθητη αυτή «αιώνια» ειρήνη, επειδή μας επιτρέπει να δημιουργούμε τις τεράστιες εκείνες ενότητες στο εσωτερικό των οποίων μια ισχυρή κεντρική εξουσία κάνει αδύνατους τους άλλους πολέμους. Παρ' όλ’ αυτά δεν το κατορθώνουμε, επειδή or επιτυχίες των καταχτήσεων, κατά κανόνα δεν διαρκούν πολύ καιρό.
Όσον αφορά την εποχή μας, επιβάλλεται το ίδιο συμπέρασμα, που φθάσατε και σεις από συντομότερο δρόμο. Μια σίγουρη αποτροπή του πολέμου είναι δυνατή μόνον αν οι άνθρωποι συμφωνήσουν στη δημιουργία μιας κεντρικής εξουσίας, στις αποφάσεις της οποίας θα υπόκεινται όλες οι συγκρούσεις των συμφερόντων. Βέβαια η Κοινωνία ίων Εθνών, σαν ανώτατη εξουσία, δεν έχει μια δική της δύναμη για να επιβάλει τη θέλησή της.
Υπάρχουν βέβαια και άνθρωποι που υποστηρίζουν, ότι μόνο με τη διάδοση των μπολσεβίκικων ιδεών θα σταματήσουν οι πόλεμοι, βρισκόμαστε όμως πολύ μακριά από ένα τέτοιο στόχο, ο οποίος ίσως θα επιτευχθεί μόνο μετά από τρομερούς εμφυλίους πολέμους. Φαίνεται, λοιπόν, ότι, η προσπάθεια να αντικαταστήσουμε την πραγματική υλική δύναμη με τη δύναμη των ιδεών, για την ώρα είναι κάτι που προορίζεται για την αποτυχία.
ΤΑ ΣΦΑΛΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ
Φοβάμαι πως θα κάνω κατάχρηση του ενδιαφέροντος σας μια και σας ενδιαφέρει περισσότερο η πρόληψη του πολέμου και λιγότερο οι δικές μου θεωρίες. Παρ’ όλ’ αυτά, Οα ήθελα να μιλήσω ακόμη λίγο για την καταστροφική μας τάση, η οποία είναι λιγότερο γνωστή απ’ ό,τι θα απαιτούσε η σημασία της. Μετά από λίγη σκέψη φθάσαμε να πιστεύουμε, ότι η τάση απτή βρίσκεται σε λειτουργία μέσα στο κάθε ζωντανό πλάσμα και π φιλοδοξία της είναι να το οδηγήσει στην καταστροφή, να οδηγήσει δηλαδή τη ζωή στην κατάσταση της άψυχης ύλης. Με πολλή σοβαρότητα της κολλάμε το όνομα παρόρμηση θανάτου, ενώ οι ερωτικές μας παρορμήσεις αντιπροσωπεύουν τις προσπάθειες με κατεύθυνση τη ζωή.
Το ζωντανό πλάσμα προστατεύει, για να εκφρασθούμε έτσι, τη δική του ζωή, καταστρέφοντας μιαν άλλη. Ξεκινώντας από τις μυθολογικές απόψεις μας για τις παρορμήσεις, φτάνουμε εύκολα οε μια φόρμουλα καθορισμού των έμμεσων δρόμων, που οδηγούν στον πόλεμο. Αν η τόση γιο πόλεμο είναι καρπός της καταστρεπτικής παρόρμησής μας, τότε θα πρέπει σαν αντίδοτο να χρησιμοποιήσουμε τον έρωτα. Όλα όσα βοηθούν στη δημιουργία αισθηματικών δεσμών, ανάμεσα στους ανθρώπους, πρέπει να ενεργούν εναντίον του πολέμου. Η ψυχανάλυση δεν διστάζει να αντλήσει και έρωτα για αγάπη, επειδή στο σημείο αυτό κα η θρησκεία μιλάει για το ίδιο πράγμα: «Αγάπα τον πλησίον σου ως εαυτόν». Είναι κάτι που εύκολα το απαιτούμε, δύσκολα όμως μετατρέπεται σε πράξη.
Είναι, εξ άλλου, γνωστό, ότι οι παρεμβολές της κρατικής εξουσίας και οι απαγορεύσεις της Εκκλησίας, που έχουν για στόχο τη σκέψη, δεν βοηθούν στη δημιουργία ικανών πολιτών. Η ιδανική προϋπόθεση θα ήταν φυσικά μια ανθρώπινη κοινωνία, που θα είχε υποτάξει τις παρορμήσεις της στη δικτατορία της λογικής.
ΠΟΤΕ ΘΑ ΕΙΜΑΣΤΕ ΟΛΟΙ ΕΙΡΗΝΙΣΤΕΣ;
Από τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά του πολιτισμού δύο φαίνονται τα χαρακτηριστικότερα. Το δυνάμωμα της νόησης και η προς τα μέσα στροφή της επιθετικότητας με τα πλεονεκτήματα, αλλά και τους κινδύνους που συνεπάγεται. Ο πόλεμος έρχεται σε τρομερή επαφή με όλη την ψυχική κατάσταση, που μας επιβάλλει ο πολιτισμός, και έτσι δεν ανεχόμαστε πια τον πόλεμο. Βέβαια για μας τους ειρηνιστές δεν πρόκειται μόνο για μια διανοητική άρνηση, πρόκειται για κάτι που είναι αδύνατον να το ανεχθούμε και από ιδιοσυγκρασία και νομίζω, ότι οι αισθητικοί ξεπεσμοί του πολέμου δεν έχουν σαν άρνησή μας μικρότερο ποσοστό, απ' ότι έχουν οι ωμότητες του.
Πόσο θα πρέπει να περιμένουν για να γίνουν και οι άλλοι ειρηνιστές; Δεν μπορούμε να το πούμε, ίσως όμως δεν πρόκειται για μια ουτοπιστική ελπίδα. Ποιούς δρόμους θα ακολουθήσει ο άνθρωπος γιο να θέσει τέρμα στον πόλεμο, δρόμους έμμεσους ή άμεσους δεν μπορούμε να το κρίνουμε από τώρα. Στο μεταξύ μπορούμε να πούμε: όλο όσα βοηθούν την πολιτισμένη εξέλιξη, εργάζονται εναντίον του πολέμου.
Σας χαιρετώ εγκαρδίως και σας ζητώ συγγνώμην, αν οι παρατηρήσεις μου σας απογοήτευσαν.
Δικός σας, Σίγκμουντ Φρόιντ»
