“Τίποτε δεν δίνει τόσο μεγάλο πλεονέκτημα σε έναν άνθρωπο απέναντι σ’ έναν άλλο όσο το να παραμείνει πάντοτε ψύχραιμος και απτόητος σ’ όλες τις περιστάσεις”.
Τόμας Τζέφερσον
Γράφει ο Αλέξανδρος Στεργίοπουλος
Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ είχε πει ότι είναι «δυστυχισμένος ο τόπος που χρειάζεται ήρωες». Μήπως όμως θα μπορούσαμε να ανταπαντήσουμε ότι «είναι ευτυχισμένος ο τόπος που έχει ήρωες»;
Η ανάγνωση του Γερμανού δραματουργού έχει να κάνει με τις συνθήκες που αναδύεται ο «ήρωας». Όταν όμως οι κοινωνικοί, περιβαλλοντικοί παράγοντες «φωνάζουν» δεν πρέπει να υπάρξει κάποιος που θα ακούσει; Ναι, δεν επικεντρωνόμαστε στο «πριν» αφού εκεί χρειάζεται πολιτική, δυναμική επέμβαση.
Εξετάζουμε τι «σπρώχνει» κάποιον στον ηρωισμό. Τι κάνει κάποιον να υπερβεί τα ανθρώπινα όρια και για λίγα δευτερόλεπτα να «τεντώσει» τις δυνάμεις του και να μας θυμίσει την αφασία μας; Η σκιαγράφηση του ήρωα και της έννοιας του.
Η ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΣΟΥΠΕΡ ΗΡΩΩΝ
Ακόμη κι αν δεν πιστεύει κάποιος στους ήρωες, οι περισσότεροι έλκονται απ’ αυτούς που εμφανίζονται στο σέλιλοϊντ, στις σελίδες ενός κόμικ. Γιατί όμως συμβαίνει αυτό; Η απάντηση βρίσκεται στο άρθρο του επιστημονικού περιοδικού Focus με τίτλο: «3.000 χρόνια σούπερ ήρωες». Βασικό σημείο αναφοράς η σύνδεση τους με την ελληνική μυθολογία.
Οι πρώτες πήγες έμπνευσης για τις ιστορίες των υπερ-ηρώων ανάγονται από την αρχαία ελληνική μυθολογία, έως το Έπος του Γκιλγκαμές. Επιπλέον, οι ειδικοί εντοπίζουν ανάλογες επιδράσεις και στη λαϊκή λογοτεχνία του 19ου αιώνα.
Σύμφωνα με τον γνωστό συγγραφέα και καθηγητή σημειολογίας Ουμπέρτο Έκο, ακριβώς τότε αρχίζει να αποκρυσταλλώνεται η μορφή του υπεράνθρωπου των μαζών, μια σπάνια προσωπικότητα που ξεσκεπάζει τις αδικίες του κόσμου και προσπαθεί να τις αποκαταστήσει απονέμοντας «ιδιωτική» δικαιοσύνη. Αυτό το λογοτεχνικό μοτίβο επηρέασε τους πρώτους συγγραφείς των κόμικς με πρωταγωνιστές σούπερ ήρωες.
Οι ρίζες βέβαια είναι στη δική μας μυθολογία ο Περσέας φορούσε ιπτάμενα σανδάλια, ο Ηρακλής ήταν παντοδύναμος, ο Μωϋσής είχε τηλεκινητικές δυνάμεις. Παράλληλα, η αποστολή τους είναι για το καλό της ανθρωπότητας, όπως ο Προμηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς για να τη δώσει στους θνητούς. Οι μάσκες τους παραπέμπουν στους Έλληνες θεούς που εμφανίζονταν μεταμορφωμένοι. Εν τω μεταξύ η ιστορικός τέχνης Λίζα Μπίβεν, σημειώνει πως κι ο φύλακας-άγγελος μπορεί να θεωρηθεί πρότυπο για τους υπερήρωες.
Το στοιχείο που ενισχύει τη θελκτικότητα είναι η διπλή ταυτότητα. Μερικοί θεωρούν ότι ο Σούπερμαν έχει έντονες βιβλικές αναφορές, ότι είναι θεϊκός αγγελιαφόρος που έρχεται στη γη για να σώσει τους ανθρώπους. Κάθε σούπερ ήρωας έχει το alter ego του. Συνήθως είναι άτομα μειλίχια, που διακρίνονται για την πραότητα και την ατζαμοσύνη τους. Όλα αυτά αλλάζουν όταν μεταμορφώνονται.
Βέβαια αν και ανίκητοι βασανίζονται από προσωπικά προβλήματα: Το Τέρας, ο Σπαϊντερμαν, ο Γούλβεριν. Τα τελευταία χρόνια οι δημιουργοί των υπερηρώων δεν είναι άφθαρτοι. Το 1982 ο Κάπτεν Μάρβελ πεθαίνει από ανίατη μορφή καρκίνου. Το 1989 ο Τζόκερ σκοτώνει τον Ρόμπιν και το 1992 ο Σούπερμαν αφήνει την τελευταία του πνοή στα χέρια του Ντούμσντεϊ.
ΟΙ ΗΡΩΕΣ (ΤΟΥ) ΣΗΜΕΡΑ
Στον κινηματογράφο, στα βιβλία, στη φαντασία υπάρχουν ήρωες. Στην πραγματικότητα, στην καθημερινότητα, ποιον είδαμε ως τέτοιον; Για ποιον διαβάσαμε κάτι αληθινά ηρωικό που δεν είχε καθόλου εφέ ή χρώματα;
Η ειδησεογραφία έχει παραδείγματα
Ο Τσέσλι Σάλενμπεργκερ είναι πιλότος αεροπλάνου και ήρωας. Γιατί; Διότι κατάφερε να σώσει τη ζωή 150 ανθρώπων. Η New York Daily News τον εξύμνησε για τον ηρωϊσμό του κι όχι άδικα. Το ατύχημα συνέβη λίγα λεπτά μετά την απογείωση του αεροπλάνου της «US Airways» από το αεροδρόμιο «La Guardia», όταν και οι δυο κινητήρες σταμάτησαν να λειτουργούν.
Τότε ο πιλότος ζήτησε από τους επιβάτες να κρατηθούν γερά πριν από την πρόσκρουση. «Ησυχία επικράτησε. Οι άνθρωποι άρχισαν να προσεύχονται» δήλωσε στο CNN ο Φρεντ Μπαρέτα, ένας από τους διασωθέντες. «Ξαφνικά ο πιλότος πήρε το λόγο και μας είπε να προετοιμασθούμε για κάτι αναμφίβολα πολύ βίαιο», τόνισε άλλος επιβάτης.
Η συνέχεια είναι… ηρωική. Ο Σάλενμπεργκερ κατόρθωσε να ελέγξει το αεροπλάνο και να βρει ένα δρόμο στον ουρανό της Νέας Υόρκης για να κατέβει προς το ποτάμι, αποφεύγοντας πτώση στα κτίρια. Με ταχύτητα το αεροσκάφος είχε αρχίσει να βυθίζεται, το πλήρωμα κατόρθωσε να απομακρύνει τους επιβάτες που επιβιβάσθηκαν στα πλοία που έσπευσαν για βοήθεια.
Ο δήμαρχος της Νέας Υόρκης ανέφερε: «Θα έλεγε κανείς ότι ο πιλότος έκανε ένα μεγαλειώδες κατόρθωμα, προσθαλασσώνοντας το αεροπλάνο και στη συνέχεια εξασφαλίζοντας την απομάκρυνση όλων των επιβατών».
Από τον πιλότο στο γιατρό, αναφέρει σχετικό δημοσίευμα: Ένας Ιταλός χειρουργός ολοκλήρωσε με επιτυχία την εγχείρηση εγκεφάλου ενός ασθενή, παρότι ο ίδιος υπέστη έμφραγμα.
Ο 59χρονος ιατρός Claudio Vitale συνειδητοποίησε ότι ο άρρωστος δεν θα συνερχόταν ποτέ, αν σταματούσε την επέμβαση για να επανέλθει ο ίδιος. Έτσι, συνέχισε για 30 λεπτά ακόμη την επέμβαση στο νοσοκομείο Cardarelli της Νάπολη, μέχρι που ασθενής διέφυγε τον κίνδυνο. «Ήξερα ότι δεν μπορούσα να εγκαταλείψω το χειρουργικό τραπέζι εκείνη τη στιγμή, γι’ αυτό δε νιώθω ήρωας, αφού έκανα τη δουλειά μου».
Η ΠΡΑΞΗ ΤΗΣ ΥΠΕΡΒΑΣΗΣ
Το βασικό ερώτημα είναι «πως γίνεται κανείς ήρωας σήμερα;» και το συνοδευτικό «πως λειτουργεί;». Αυτός είναι και πυρήνας του προβληματισμού μας. «Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά» γράφει ο Σεφέρης. Και έτσι ο ηρωισμός κάθε μορφής, είναι πάντα θυσιαστικός, ανιδιοτελής, αλτρουιστικός.
Ο Θουκυδίδης ιδιοφυώς τον χαρακτηρίζει ως πράξη που, ενώ συνειδητοποιεί το ρίσκο, το διακύβευμα του κινδύνου, επιλέγει την πράξη της υπέρβασης, εν γνώσει ότι αυτή ενέχει τη μεγάλη πιθανότητα της καταστροφής.
Συχνά μια ηρωική πράξη πραγματοποιείται μέσα σε μια έξαρση, θα έλεγα με οίστρο, που παραβλέπει λογική, κινδύνους ορατούς και πραγματικά αδιέξοδα. Είναι σαν τον οίστρο που ο υμνωδός προσάπτει στην πόρνη, οίστρο ακολασίας, μια δίνη, μια ρουφήχτρα που σε περιστρέφει και σε χτυπάει στους απορρόγες βράχους της ηδονής. Μια περίεργη, ιδιότυπη ηδονή θανάτου, ένας οίστρος αυτοκαταστροφικής θυσίας συνέχει και τον ήρωα.
Η ΔΙΑΔΡΟΜΗ
Η έρευνα μας ενισχύεται και με τα λόγια της ψυχολόγου Δήμητρας Στεφάτου, που μας δίνει την δική της ερμηνεία γι’ αυτή την ιδιαίτερη ανθρώπινη κατάσταση. Αρχικά μας θυμίζει ένα «πείραμα που έγινε στις ΗΠΑ. Κάποιος στη μέση του δρόμου υποδυόταν πως χρειαζόταν βοήθεια. Αφού είχε περάσει ώρα, παρατήρησε ότι κανείς δεν πήγαινε να τον βοηθήσει. Ωστόσο, όταν το έκανε ένας, τότε ακολουθούσαν κι οι υπόλοιποι».
Από την αναφορά καταλαβαίνουμε ότι κάτι διαφοροποιεί τον έναν από τους υπόλοιπους. Γιατί όμως; Οι παράγοντες είναι πολλοί και η κυρία Στεφάτου μας βοηθά να ξεθάψουμε τα ελατήρια του μυαλού.
Η πρώτη λέξη που μας «πετά» είναι αυτή του ενστίκτου. Στην προκειμένη περίπτωση αυτό συνδέεται με τη συγγένεια και την ανθρώπινη σχέση. Μεταξύ μάνας-παιδού είναι το ένστικτο που πάντα ετοιμάζεται να επέμβει. Εν συνεχεία μας ενημερώνει ότι ρόλο έχουν και οι βιολογικές βάσεις.
Θέλουμε να πάμε παραπέρα και διερωτόμαστε πως δημιουργείται η σχέση ήρωα-διασωθέντος, ενώ είναι άγνωστοι; Η ψυχολόγος μας μιλά για το αξιακό σύστημα του καθενός. Η μοναδική εσωτερική αξιολόγηση και τα ερεθίσματα. Άλλο ένα κομμάτι του παζλ.
Της λέμε φωναχτά τη σκέψη μας για αίσθηση καθήκοντος και συμφωνεί με την άποψη ότι υπάρχει θέση στον γρίφο και για την κουλτούρα κάθε λαού. Όπως και για τα στοιχεία της προσωπικότητας του. Δεν μπορεί να λείπει από την εξίσωση η εκπαίδευση όπως μας υπενθυμίζει. Η κυρία Στεφάτου δε μένει μόνο στον αλτρουισμό, αλλά κατανοεί τη προσπάθεια μας να βάλουμε και τη λύτρωση στο παιχνίδι. Παράλληλα, κάνει λόγο για ανάπτυξη συναισθηματικής οικειότητας.
Η συζήτηση μας φέρνει στην επιφάνεια και τον τρόπο ζωής του ήρωα. Η διαμόρφωση της προσωπικότητας ξετυλίγει περισσότερο το κουβάρι. Διαφορετικά λειτουργεί σε δύσκολες καταστάσεις, σε στιγμές ζωής ή θανάτου, ο ανικανοποίητος από τον «γεμάτο» άνθρωπο. Υπάρχει πάντα ο φόβος κι όπως μας εξηγεί: «Είναι βασικό συναίσθημα που υπάρχει πάντα μέσα μας. Στη περίπτωση του ήρωα υπεισέρχεται ο φόβος του θανάτου και πως θα τον ξεπεράσουμε». Κάπως έτσι διαμορφώνεται η διαδρομή και ο άνθρωπος γίνεται για λίγο υπεράνθρωπος.
ΟΙ ΠΟΛΛΟΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΙ ΗΡΩΕΣ
Τελικά ποιος είναι ο ήρωας; Τον χρειαζόμαστε σήμερα; Σ’ αυτό ίσως μας βοηθήσει ο Πιερ Σενλίβρ εθνολόγος που έχει εντρυφήσει στη μορφή του ήρωα, την καταγωγή του και την εξέλιξη του. Γράφει σχετικά η εφημερίδα Ελευθεροτυπία: «Τον 17ο αιώνα, δημιουργούνται τα έθνη. Τότε προστρέχουν στη δημιουργία εθνικών ηρωικών μορφών. Η ανάγκη να ταυτιστείς με ένα παραδειγματικό πρόσωπο, έναν γενναίο ιππότη, είναι μεγάλη σε όλους.
Οι εθνικοί ήρωες έχουν επίσης μια ενοποιητική αξία. Από τον Βερσινζετορίξ μέχρι τον στρατηγό Ντε Γκολ, οι κλασικοί ή σύγχρονοι ήρωες ενσαρκώνουν μια ιδέα του έθνους. Το μαρτύριο είναι ένας από τους απαραίτητους όρους τού ήρωα.
Την ώρα της παγκοσμιοποίησης φαίνεται πως οι εθνικές μορφές έχουν ξεθωριάσει. Τα είδωλα απομακρύνονται, γιατί το έθνος είναι ένας ορίζοντας που δεν είναι ο μόνος που παρουσιάζεται. Εδώ και πολύ καιρό στη Δυτική Ευρώπη δεν βρισκόμαστε πια σε εμπόλεμη κατάσταση.
Ο εθνικός ηρωισμός επομένως θεωρείται ένα ξεπερασμένο γεγονός. Τώρα βρισκόμαστε μπροστά σε ένα πέρασμα από το ηρωικό μοντέλο συλλογικής ταύτισης σε έναν ατομικισμό, όπου ο ήρωας γίνεται «ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες.
Ο σύγχρονος ήρωας, ο μετα-εθνικός, δεν είναι ένας ενοποιητικός παράγοντας. Η πατρίδα δεν κινδυνεύει πια. Οι ήρωες δεν έχουν κανένα λόγο να είναι πολεμοχαρείς. Παρατηρούμε πάνω τους πολλές νέες τάσεις».
ΈΧΟΥΝ ΚΟΥΡΑΣΤΕΙ ΣΗΜΕΡΑ ΟΙ ΗΡΩΕΣ;
Πράγματι. Ο 21ο αιώνας αναδεικνύει νέες μορφές ηρωισμού. Όπως, παραδείγματος χάριν, ο ανθρωπιστής ήρωας που αγωνίζεται εναντίον της αδικίας και της φτώχειας. Όπως ο Ρομπέν των Δασών και ο Ζορό, ο αβάς Πιερ έχει γίνει σήμερα μια εμβληματική μορφή.
Άλλες αξίες, όπως το ξεπέρασμα των ορίων του εαυτού σου, κάνουν αθλητές, όπως τον Ζιντάν, νέες ηρωικές φιγούρες. Υπάρχει ωστόσο δυστυχώς και μια αρνητική εξέλιξη σ’ αυτό το φαινόμενο, που αφορά πρόσωπα της τηλεόρασης που έχουν αρχίσει να μιαίνουν το πάνθεον των ηρώων και να προβάλλουν “ήρωες” μιας χρήσης, είδωλα που ξεχνιούνται αμέσως.
Είναι δύσκολο και περίεργο να είναι κανείς ήρωας σήμερα. Το «βουνό» που πρέπει να ανέβει ο άνθρωπος για να αφήσει τον εαυτό του είναι τεράστιο.
Γι΄ αυτό και είναι μετρημένοι στα δάχτυλα των δύο χεριών οι πραγματικοί ήρωες, γιατί μόνο λίγοι μπορούν να κατανικήσουν το ισχυρό ένστικτο της αυτοσυντήρησης, να χλευάσουν τα ορθολογιστικά και υπολογισμένα επιχειρήματα του κοινού, ακόμη και της πολύχρονης πείρας, ακόμη πιο πολύ τα ολοκαυτώματα που διασώζει η μνήμη και η Ιστορία.
Η πράξη του ήρωα είναι ασυνήθιστη και αξιέπαινη γι’ αυτό και τον χρειαζόμαστε σήμερα. Τον έχουμε ανάγκη για να μας θυμίσει το καλό και ευγενές, τα δεδομένα που αγνοούμε και τον πολιτισμό που ατιμάζουμε καθημερινά.
Έτσι όπως αναφέρει ο Σενλίβρ: «Πολύ συχνά σήμερα, ήρωας είναι «αυτός που λέει όχι». Μια μορφή αμφισβητία της καθεστηκυίας τάξης.
Απέναντι στην παγκόσμια τάξη που εγκαθίσταται, απέναντι στον άγριο φιλελευθερισμό, τον εγωισμό των κατεχόντων, σ’ αυτή την παγκοσμιοποίηση που τρομάζει, είναι αυτός που αντιστέκεται».
Στη σημερινή καταναλωτική κοινωνία η κρίση έρχεται να ενισχύσει τον ήρωα. Αυτός που δεν το βάζει στα πόδια και διατηρεί τις αρχές του, δε σκέφτεται εγωιστικά και ξεπερνά το εγώ, είναι ηρωικός τύπος.
Τα ηθικά και πολιτισμικά ερείσματα φθίνουν και μένουμε εκτεθειμένοι απέναντι στις επιθέσεις του νεοφιλελευθερισμού, της ασύδοτης εργοδοσίας, της προκλητικής ανοησίας, της καταστολής, της πνευματικής καθοδήγησης.
Ο άλλος πόλεμος είναι καθημερινός και επικίνδυνος. Δε θέλουμε μόνο τους κατ’ εξαίρεση ήρωες, αλλά τους πολλούς καθημερινούς για να μη δυστυχήσει ο τόπος...
