Λέγω τάδε περὶ τῶν ξυμπάντων: ἄνθρωπός ἐστιν ὃ πάντες ἴδμεν.
Σχετικά με το σύμπαν λέω τα εξής: άνθρωπος είναι αυτό που όλοι γνωρίζουμε.[1]
Το απόσπασμα αυτό του Δημόκριτου αποτελούσε πιθανότατα την αρχή του περίφημου έργου του Μικρός διάκοσμος.
O ανθρωπομορφισμός που είναι χαρακτηριστικός για οποιαδήποτε πρώιμη επιστήμη και θρησκεία (βλ. π.χ. τα λόγια του Αριστοτέλη για τον Εμπεδοκλή στα Φυσικά 252a28) δεν είναι στο Δημόκριτο κάτι τυχαίο, αλλά προκύπτει ως ιδιόμορφο σύστημα:
1) Μόνο ο άνθρωπος στη δική του προσωπική, οικογενειακή και κοινωνική ζωή (όχι την εσωτερική σωματική υπόσταση) είναι γνωστός άμεσα.
2) Ανάμεσα στο γνωστό (άνθρωπος, μικρός κόσμος) και το άγνωστο (σύμπαν, μεγάλος κόσμος) υπάρχει αναλογία.
3) Αυτό έχει ως συνέπεια με βάση τη συμπεριφορά του ανθρώπου να μπορούμε να συμπεράνουμε κατ’ αναλογία τους νόμους του μεγάλου κόσμου. Αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των μεθόδων της πρώιμης φιλοσοφίας να εξηγεί μη εποπτικές σχέσεις μέσω της σύγκρισής τους με κάτι εποπτικό.
Η τάση αυτή εκφράζεται κυρίως μέσω παρομοιώσεων. Μ΄ αυτόν τον τρόπο συνεξετάζονται λ.χ. ο άνθρωπος, η πολιτεία και ο κόσμος. Έτσι, η δομή της ψυχής του ανθρώπου ερμηνεύεται με όρους πολιτικής οργάνωσης, η πολιτεία μπορεί να εκλαμβάνεται ως ζωντανός οργανισμός με πολλά μέλη, ενώ ο άνθρωπος περιγράφεται ως μικρός κόσμος, στον οποίο αντιστοιχεί ο μέγας κόσμος παρουσιασμένος ως ενιαίος ζωντανός οργανισμός.
Άλλες μαρτυρίες:
(DK 68 B34) Αριστοτ., Φυσικά 252b24: «Εάν, λοιπόν, είναι δυνατόν να συμβεί αυτό σε έναν ζωντανό οργανισμό, τι εμποδίζει να συμβεί το ίδιο και με το σύμπαν; Γιατί αν γίνεται στο μικρόκοσμο, γίνεται και στο μεγάκοσμο...».
Δαβίδ, Προλεγ. 38, 17 Busse: «...αυτά τα φαινόμενα παρατηρούνται με τον ίδιο τρόπο και μέσα στον άνθρωπο, ο οποίος είναι ένας μικρός κόσμος κατά το Δημόκριτο...».
Γαληνός, Περί χρείας μορίων 3, 10 (3, 241 Κühn / 1, 177, 10 Helmreich): «Όμως και ο ζωντανός οργανισμός είναι σαν ένας μικρός κόσμος, ισχυρίζονται άνδρες παλαιοί, ικανοί στα φυσικά ζητήματα...».
(DK 68 B164) Σέξτoς, Προς μαθηματικούς 7, 116-117: «Μια παλιά... θεωρία λέει ότι τα όμοια αναγνωρίζονται από τα όμοια... Ο Δημόκριτος, όμως, εφάρμοσε τη θεωρία αυτή και στα έμψυχα και στα άψυχα. «Γιατί και τα ζώα», ισχυρίζεται, «συναγελάζονται με τα ζώα του είδους τους, όπως τα περιστέρια με τα περιστέρια και οι γερανοί με τους γερανούς...»...»[2]
(DK 68 A93a) Seneca, Nat. quaest. 5, 2 «Ο Δημόκριτος λέει: «...με τον ίδιο τρόπο, στην αγορά ή στο δρόμο, για όσο χρονικό διάστημα δεν υπάρχει πολυκοσμία, βαδίζει κανείς ανενόχλητος, όταν όμως το πλήθος συρρέει σε στενό χώρο, ξεσπά έριδα, καθώς πέφτουν ο ένας πάνω στον άλλο: έτσι σ’ αυτό το χώρο, στον οποίο είμαστε περιορισμένοι, όταν σωμάτια πολλά γεμίσουν το λίγο τόπο, αναγκαστικά πέφτουν το ένα πάνω στο άλλο, σπρώχνουν, συμπλέκονται, συμπιέζονται...».
(DK 68 A84) Αέτιος 2, 4, 9: «Ο Δημόκριτος ισχυρίζεται ότι ο κόσμος φθείρεται με την επικράτηση του μεγαλύτερου πάνω στο μικρότερο». [3]
(DK A143) Αριστοτ., Περί ζώιων γενέσεως 764a6: «Ο Δημόκριτος ο Αβδηρίτης ισχυρίζεται ότι η διαφορά του αρσενικού από το θηλυκό δημιουργείται μέσα στη μήτρα... αλλά εξαρτάται από την επικράτηση του αντίστοιχου σπέρματος, το οποίο προήλθε (από το ανάλογο γεννητικό) μόριο... (764b19) Με την επικράτηση ενός μέρους πάνω σε ένα άλλο γεννιέται αντίστοιχα το θηλυκό και το αρσενικό». [4]
[Φιλόπονος], Εις το Περί ζώιων γενέσεως 763b20, σελ. 167, 13: «Ο Δημόκριτος... έλεγε ότι τα αρσενικά και τα θηλυκά γεννιούνται... ανάλογα με την επικράτηση (του αντίστοιχου) μέρους...και ότι η μάχη γίνεται πρώτα ανάμεσα στα αντίστοιχα μόρια, στα οποία διαφέρει το αρσενικό από το θηλυκό.. Αν, λοιπόν, επικρατήσει η μήτρα σε βάρος του περινέου, το μεταβάλλει στη δική της φύση...».
(DK 68 B288) Στοβαίος 4, 40, 21: «Το σπίτι και η ζωή αρρωσταίνουν όπως και το σώμα».
νόσος οἴκου καὶ βίου γίνεται ὅκωσπερ καὶ σκήνεος
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
[1] (DK 68 B165) Σέξτoς, Προς μαθηματικούς 7, 265 / Πυρρ. υποτ. 2, 23.
[2] Εδώ έχουμε άλλη μια περίπτωση εφαρμογής από το Δημόκριτο της αρχής ότι από το μικρόκοσμο μπορεί κανείς να εξάγει συμπεράσματα για το μακρόκοσμο: όπως τα ζώα συναγελάζονται με όμοιά τους, έτσι και τα άτομα έχουν την τάση να συναγελάζονται με ομοιόσχημα άτομα.
[3] Η αρχή της επικράτησης του ισχυρότερου επί του πιο αδύνατου προέρχεται ασφαλώς από το πεδίο της ανθρώπινης κοινωνίας, αλλά εφαρμόζεται από το Δημόκριτο αναλογικά σε όλα τα φυσικά στοιχεία και το σύμπαν.
[4] Ο Δημόκριτος θεωρούσε ότι στο ανθρώπινο σπέρμα περιέχονταν άτομα απ’ όλα τα μέρη των γονέων. Ανάλογα με το μέρος που επικρατούσε εξηγούσε τις ομοιότητες παιδιού-γονέων: λ.χ. αν επικρατούσε το μέρος από την καρδιά του πατέρα, η καρδιά του παιδιού θα έμοιαζε μ’ αυτήν του πατέρα. Αν, αντιστοίχως, επικρατούσε το μέρος από το γεννητικό όργανο της μητέρας, το παιδί θα γεννιόταν κορίτσι και αντίστροφα. Και στην περίπτωση αυτή, λοιπόν, ο Δημόκριτος εφάρμοζε την αρχή της επικράτησης του δυνατότερου.
