Σκεφτείτε το παρακάτω περιστατικό. Ένας άνθρωπος πέφτει θύμα ληστείας σε κάποιο απόμερο σημείο της πόλης. Ο ληστής, για λόγους που δε μας απασχολούν, κλέβει εκτός από τα χρήματα και τα ρούχα του θύματος.
Στη συνέχεια το θύμα αναγκάζεται προκειμένου να πάει στο σπίτι να διασχίσει κάποιο κομμάτι της πόλης ολόγυμνο. Φυσικά το θέαμα είναι περίεργο και προκαλεί την προσοχή αυτών που έτυχε να βρεθούν σε εκείνο το σημείο.
Πόσο λογικό είναι να υποθέσει κάποιος πως το συγκεκριμένο άτομο αρέσκεται ή συνηθίζει να περιφέρεται γυμνό στην πόλη;
Αυτό ακριβώς είναι η αντιστροφή της πραγματικότητας. Με βάση μια πραγματική κατάσταση, το γεγονός π.χ. πως κάποιος βρέθηκε γυμνός στη μέση της πόλης, αντιστρέφουμε τους λόγους για τους οποίους συνέβη το γεγονός προκειμένου να ικανοποιήσουμε τη φαντασία μας ή τους πόθους μας, αλλά στην πράξη αντιστρέφουμε την ίδια την πραγματικότητα.
Αντί δηλαδή να ερευνήσουμε προσεκτικά τα αίτια που οδήγησαν στο αποτέλεσμα, ξεκινάμε από το αποτέλεσμα και δημιουργούμε τα αίτια εκείνα που ικανοποιούν την κοσμοθεωρία μας ή οτιδήποτε άλλο.
Στην πράξη μεταπλάθουμε το αποτέλεσμα σε αίτιο.
Αν λοιπόν το παραπάνω παράδειγμα σας φαίνεται υπερβολικό, θα αποδείξω πως
στην πραγματικότητα είναι ο κανόνας στην ανθρώπινη σκέψη.
Η αξία μέσα στην κοινωνία
Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αντιστροφής πραγματικότητας είναι η άποψη που έχουμε για το ποιος είναι άξιος σε μια κοινωνία. Συνήθως θεωρείται άξιος αυτός που έχει χρήματα ή κατέχει μια θέση. Η λέξη άξιος όμως υπονοεί μια ιδιαίτερη αξία, μια αρετή, ένα ήθος και μια αίσθηση δικαιοσύνης.
Το να θεωρείς άξιο τον πετυχημένο-πλούσιο όταν στην πράξη συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο, δείχνει πόσο μεγάλη είναι η επίδραση της αντιστροφής της πραγματικότητας στη σκέψη των ανθρώπων.
Φυσικά η αντίθετη διαπίστωση, δηλαδή το γεγονός οτι ανήθικα, αδίστακτα και ψυχοπαθή πολλές φορές άτομα έχουν αναρριχηθεί σε υψηλές θέσεις στην κοινωνία ή διοικούν κερδοφόρες επιχειρήσεις θα έδειχνε το παραλογισμό της πραγματικότητας που οι περισσότεροι άνθρωποι έχουμε αποδεχθεί.
Η φτώχεια
Άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα αντιστροφής πραγματικότητας είναι η κυρίαρχη άποψη που υπάρχει για τις φτωχές χώρες.
Οι άνθρωποι αυτών των χωρών θεωρούνται σε γενικές γραμμές κατώτεροι και υποανάπτυκτοι. Το αποτέλεσμα δηλαδή της κατάστασης τους που είναι ορατό σε όλους, δηλαδή η φτώχεια και η εξαθλίωση τους, δημιουργεί με φανταστικό τρόπο και τις αιτίες της κατάστασης τους.
Αντί δηλαδή να αναζητήσουμε τις αιτίες της εξαθλίωσης αυτών των χωρών και των κατοίκων τους, αντιστρέφουμε την πραγματικότητα και θεωρούμε πως είναι ‘φυσικό’ αποτέλεσμα του τρόπου ζωής τους.
Σαν κατά κάποιο τρόπο να αναζητούν δηλαδή οι ίδιοι την εξαθλίωση τους. Περιττό να δώσουμε παραδείγματα για το πόσο υποτιμητικά βλέπουμε κατοίκους βαλκανικών και αφρικανικών χωρών και με τι σεβασμό αντιμετωπίζουμε π.χ. κάποιον Βορειοευρωπαίο. Φυσικά το παράδειγμα της αντιστροφής επεκτείνεται και σε ομοεθνείς που τυγχάνει η οικονομική τους κατάσταση να είναι δύσκολη. Η περιφρόνηση για τους φτωχούς και ο θαυμασμός για τους πλούσιους αποτελούν βασικό κομμάτι του ανθρώπινου πολιτισμού.
Ο άνεργος
Μια άλλη συνηθισμένη περίπτωση αντιστροφής πραγματικότητας έχει να κάνει με το πως αντιμετωπίζει η κοινωνία τον άνεργο.
Σε γενικές γραμμές χωρίς να μπούμε σε λεπτομέρειες και εξαιρέσεις ο άνεργος αντιμετωπίζεται σαν αποτυχημένος. Κρίνουμε δηλαδή την κατάσταση του και μετασχηματίζουμε τα αίτια για να συμπέσουν στις δικές μας προσδοκίες.
Αντίστροφα αν εμείς βρισκόμαστε σε πλεονεκτική θέση από άποψη εργασιακής αμοιβής ή κοινωνικής θέσης αντιστρέφουμε την πραγματικότητα και θεωρούμε πως αφού εμείς τα καταφέραμε υπάρχουν ευκαιρίες για όλους και αντίστοιχα αυτός που δεν τα κατάφερε προφανώς κάτι δεν έκανε καλά.
Αυτό ενισχύει φυσικά τον δικό μας εγωισμό και υποβιβάζει τη θέση του ανέργου στην κοινωνία, ενώ φυσικά αποκρύπτει και τα θεμελιώδη αίτια που προκαλούν την ανεργία και έχουν τη ρίζα τους στις δομές της οικονομίας. Αντί δηλαδή να ψάξουμε τα αίτια και τους λόγους που εμείς βρισκόμαστε σε πλεονεκτικότερη θέση από τους άλλους μας, αρκεί η πλάνη πως είμαστε απλά καλύτεροι.
Ο εργοδότης
Μια συνηθισμένη άποψη που ακούγεται σαν επιχείρημα όταν γίνεται κριτική σε αυθαιρεσίες εργοδοτών είναι το εξής. “Μα ο άνθρωπος προσφέρει θέσεις εργασίας. Τι να κάνουμε;”
Όντως εξετάζοντας το αποτέλεσμα της πραγματικότητας που έχει διαμορφωθεί, έχουμε έναν εργοδότη που προσφέρει θέσεις εργασίας. Είναι ένα γεγονός πέρα αμφισβήτησης. Αυτό που αμφισβητείται είναι τι θα γινόντουσαν αυτές οι θέσεις εργασίας αν δεν υπήρχε αυτός που πρόσφερε τις θέσεις αυτές.
Άραγε οι θέσεις εργασίας θα εξαφανίζονταν και αυτές επειδή εξαφανίστηκε ο εργοδότης;
Ας πάρουμε το παράδειγμα ενός εργοδότη που είχε στην κατοχή του χωράφια και απασχολούσε 100 άτομα.
Τι θα γινόταν σε περίπτωση που ο εργοδότης πέθαινε;
Το χωράφι θα εξαφανιζόταν;
Η νέα διοίκηση, όποια μορφή και αν είχε, λογικά θα μπορούσε να απασχολήσει τα ίδια άτομα ή και περισσότερα και με καλύτερες μάλιστα συνθήκες. Άρα πόσο ρεαλιστική είναι η τοποθέτηση πως οι θέσεις εργασίας που προσφέρει κάποιος θα εξαφανίζονταν με την απουσία του; Όσο δηλαδή μένουμε προσκολλημένοι σε επιχειρήματα του τύπου “τι να κάνουμε αφού δίνει θέσεις εργασίας” ενισχύουμε και τις πιθανότητες οι άσχημες συνθήκες εργασίας να διαιωνίζονται.
Αλλά και στο εμπόριο, ο έμπορας που μονοπωλεί ένα επιχειρηματικό πεδίο σίγουρα απασχολεί και αυτός κάποιους υπαλλήλους και τρέφει κάποιες οικογένειες. Η απουσία του όμως θα έδινε επίσης και τη δυνατότητα σε περισσότερους εμπόρους να αναπτυχθούν στον τομέα που μονοπωλούσε πριν, και να ζήσουν πλέον με καλύτερες και αξιοπρεπέστερες αμοιβές.
Η δικαιοσύνη
Παράδειγμα αντιστροφής πραγματικότητας αποτελεί και η δικαιοσύνη. Η δικαιοσύνη δεν έχει θεϊκή ή μεταφυσική προέλευση, αλλά αποτελείται από ανθρώπους που κάνουν λάθη ηθελημένα ή μη.
Το να θεωρείς δογματικά κάθε αποτέλεσμα της δικαιοσύνης σωστό, αποτελεί σίγουρα αντιστροφή. Στην ιστορία της ανθρωπότητας έχουν καταδικαστεί απλές γυναίκες σαν μάγισσες, ήρωες σαν εγκληματίες, επαναστάτες σαν τρομοκράτες, θύματα ως θύτες και ο κατάλογος δεν έχει τέλος. Το να δεχόμαστε σαν ‘θεϊκή κρίση’ την απόφαση κάθε δικαστηρίου, χωρίς να εξετάζουμε αν έχει προκύψει μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες αποτελεί δογματισμό.
Ιστορικά Παραδείγματα
Πριν το 1500 μ.χ. το πλανητικό σύστημα ήταν γεωκεντρικό. Ο βασικός λόγος της διαχρονικής υπόθεσης πως ο ταπεινός μας πλανήτης είναι το κέντρο του κόσμου βασίζονταν στην αίσθηση που έχουμε πως η γη είναι ακίνητη. Βασιζόμενοι δηλαδή στο αποτέλεσμα των αισθήσεων μας οι οποίες δε μας επιτρέπουν να παρατηρήσουμε άμεσα την κίνηση της γης, μεταπλάθουμε τα αίτια αυτής της αντίληψης ώστε να ικανοποιούν την αίσθηση ακινησίας που είχαν οι άνθρωποι της εποχής.
Ενδιαφέρον έχει το γεγονός πως το γεωκεντρικό σύστημα δημιουργούσε πολλά προβλήματα στην εφαρμογή του. Παρόλα αυτά έχει τόσο μεγάλη επίδραση η ψευδαίσθηση των αισθήσεων μας και μας είναι τόσο δύσκολο να φανταστούμε μια άλλη πραγματικότητα από αυτή που βλέπουμε που ο άνθρωπος χρειάστηκε 1500 χρόνια και τις εργασίες του Κοπέρνικου και του Γαλιλαίου για να συνειδητοποιήσει πως εμείς γυρίζουμε και όχι ο ήλιος. Παίρνουμε δηλαδή το αποτέλεσμα, την αίσθηση που έχει ο άνθρωπος πως η γη δεν κινείται και δημιουργούμε τα αίτια αυτού του αποτελέσματος και σκεφτόμαστε “Δεν αισθανόμαστε πως γυρίζει η Γη, επειδή απλά δεν γυρίζει!”
Φυσικά οι λόγοι που μια επιστημονική τοποθέτηση σαν αυτή του Κοπέρνικου και του Γαλιλαίου δεν γίνονταν αποδεκτή έχουν τις ρίζες τους αλλού. Ωστόσο ισχυροποιούνται από την πεποίθηση του απλού κόσμου που βλέπει πως στην πραγματικότητα δε νιώθει καμιά περιστροφή της γης.
Ρουσσώ και σχέσεις εκμετάλλευσης
Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ στο έργο του “Το κοινωνικό συμβόλαιο” επιχειρηματολογεί
κατά των σχέσεων εκμετάλλευσης. Από πολλούς φιλοσόφους και στοχαστές της εποχής του, και όχι μόνο, οι σχέσεις εκμετάλλευσης παρουσιάζονταν ως φυσικές. Η δύναμη και η ευφυΐα των ισχυρών και αντίστοιχα η αδυναμία και το χαμηλό επίπεδο των δούλων φάνταζε το τέλειο επιχείρημα για τη φυσικότητα αυτής της άνισης σχέσης.
Πιο συγκεκριμένα ο Ρουσσώ γράφει για τον Αριστοτέλη.
“Πριν από όλους, ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει οτι οι άνθρωποι δεν είναι καθόλου φύσει ίσοι, αλλά οτι άλλοι γεννιούνται να γίνουν δούλοι και άλλοι κύριοι.
Ο Αριστοτέλης είχε δίκιο, αλλά εξέλαβε το αποτέλεσμα ως αίτιο. Όποιος έχει γεννηθεί στη σκλαβιά γεννιέται για τη σκλαβιά αναμφισβήτητα. Οι σκλάβοι χάνουν τα πάντα μέσα στις αλυσίδες τους, ακόμα και την επιθυμία να τις αποτινάξουν. Αν λοιπόν υπάρχουν φύσει δούλοι, είναι γιατί υπήρξαν δούλοι παρά φύσιν. Ο καταναγκασμός έφτιαξε τους πρώτους δούλους, η δειλία τους διαιώνισε.”
Ουσιαστικά δηλαδή ο Αριστοτέλης και όχι μόνο αυτός, είδε το αποτέλεσμα μιας κοινωνικής διαμόρφωσης και αγνόησε τα αίτια. Εξέλαβε δηλαδή, όπως λέει και ο Ρουσσώ, το αποτέλεσμα ως αίτιο.
Γενικότερα
Σε γενικές γραμμές η αντιστροφή της πραγματικότητας δε μας επιτρέπει να σκεφτούμε κάτι διαφορετικό από αυτό που ήδη υπάρχει. Θεωρούμε δηλαδή πως αφού η πραγματικότητα έχει διαμορφωθεί, τότε αυτό που συμβαίνει έχει διαμορφωθεί, επειδή ακριβώς δεν μπορεί να υπάρχει κάτι άλλο.
Η ισοπεδωτική αυτή αντιστροφή δυσκολεύει πάρα πολύ την αμφισβήτηση οποιασδήποτε κοινωνικής δομής.
Μάλιστα όσο πιο πολλά χρόνια υπάρχει η συγκεκριμένη δομή τόσο πιο εδραιωμένη είναι στη συνείδηση των ανθρώπων σαν φυσικός νόμος. Το εντυπωσιακό όμως είναι πως ακόμα και πρόσφατες αλλαγές στην κοινωνική δομή, πολύ σύντομα γίνονται στη συνείδηση της κοινωνίας μη αντιστρεπτές και αμφισβητήσιμες. Η κρίση νομίζω το έχει αποδείξει αυτό με τον καλύτερο τρόπο. Τα νέα δεδομένα που μπαίνουν καθημερινά στη ζωή μας μπαίνουν με τέτοιο τρόπο ώστε να αποτελούν αμετακίνητες καταστάσεις.
Θα δώσω ένα μικρό παράδειγμα. Η αύξηση στην τιμή του πετρελαίου μας έκανε να αναθεωρήσουμε τον τρόπο θέρμανσης και να δημιουργήσουμε εγκαταστάσεις με ορίζοντα απόσβεσης δεκαετίας πολλές φορές. Ένα προσωρινό μέτρο που θεωρητικά θα μπορούσε να αλλάξει σε 2-3 χρόνια πέρασε στην κοινωνία ως η νέα πραγματικότητα.
Το φαινόμενο της αντιστροφής της πραγματικότητας, μας δυσκολεύει εκτός από το
να αμφισβητήσουμε να δεχθούμε και κάποια αλλαγή. Την αλλαγή αυτή την περιμένουμε έξω από εμάς. Αφού λοιπόν την αλλαγή αυτή δεν την βλέπουμε σαν υλική δύναμη θεωρούμε αυτόματα πως δεν της αξίζει να υπάρχει. Το αίτιο όμως της μη ύπαρξης της αλλαγής είναι οτι το μεγαλύτερο μέρος του κοινωνικού συνόλου δεν έχει διάθεση να τη διαμορφώσει. Άλλη μια ισχυρή αντιστροφή της πραγματικότητας λοιπόν.
Δεν είναι τυχαία η δήλωση του Μαχάτμα Γκάντι “Γίνε εσύ η αλλαγή που θες να δεις στον κόσμο!”
