ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΚΑΙ ΠΛΑΤΩΝ
Οι Πλατωνικοί "Όροι" του Σπευσίππου: Η αρχαιότερη διασωθείσα Συλλογή Φιλοσοφικών Όρων.
Οι “ Όροι” είναι κατ΄ ουσίαν ένα Λεξικό Εννοιών της Πλατωνικής Φιλοσοφίας, το οποίο μας παραδόθηκε σε αταξινόμητη μορφή και περιλαμβάνει 184 φιλοσοφικούς -επιστημονικούς όρους, στους οποίους δίδονται πλέον του ενός ορισμοί. Οι διδόμενοι ορισμοί των εννοιών αυτών βασίζονται στο σύνολο του Πλατωνικού Έργου και μπορούν να αποτελέσουν έναν ευέλικτο οδηγό για την αποτελεσματικώτερη κίνησή μας μέσα σε αυτό.
Παρά την μικρή της έκταση, η Συλλογή αυτή έχει μεγάλη αξία, αφενός διότι είναι η αρχαιότερη Συλλογή Φιλοσοφικών και επιστημονικών Όρων που διασώθηκε μέχρις εμάς, και αφετέρου διότι, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, συνετάγη από τον άμεσο μαθητή και διάδοχο του Πλάτωνος στην Ακαδήμεια, τον φιλόσοφο Σπεύσιππο.
Οι “Όροι” είναι έργο που εκφράζει κατά τρόπο αυθεντικό την αρχική φιλοσοφική κατεύθυνση της Ακαδήμειας. Όπως επαληθεύτηκε από την ερευνά μας, οι περισσότεροι ορισμοί έχουν ληφθεί αυτούσιοι από τα Έργα του Πλάτωνος, πράγμα το οποίο μπορείτε να το διαπιστώσετε κι εσείς, ιδίοις όμμασι, προστρέχοντας στις σχετικές αναφορές.
Εμείς ταξινομήσαμε την Συλλογή αυτή “κατά στοιχείον αλφαβητικόν” και συμπυκνώσαμε σε ένα κοινό λήμμα τις επαναλήψεις των Όρων, όπου υπήρχαν. Πιο συγκεκριμένα, οι Όροι αγαθόν, αρχή, δύναμις, νόμος, και ομόνοια, εμφανίζονταν δύο φορές· γι΄ αυτό και στα πέντε αυτά λήμματα, η ενοποίηση διακρίνεται με το σημείο της τελείας.
Για το παρόν έργο, θεωρήσαμε πιο λειτουργικό η απόδοση να τεθεί ως συνέχεια του λήμματος και αμέσως μετά να ακολουθήσουν οι αναφορές του σχετικού όρου στα Έργα του Πλάτωνος.
Η απόδοση δίδεται με πλάγια στοιχεία και τα σχετικά αποσπάσματα παρατίθενται, κατά την σειρά του Κανόνος των 36 Έργων, με μικροτέρου μεγέθους στοιχεία. Η τεκμηρίωση των Όρων εστιάσθηκε όχι στο να καταγράψει μηχανικά το σύνολο των αναφορών, αλλά στο να αναδείξει τις πιο σημαντικές από αυτές, χάριν βεβαίως και της κατ΄ οικονομίαν εκτάσεως του παρόντος πονήματος. Με τον τρόπο που ερανίσθηκαν και παρουσιάζονται τα αποσπάσματα, φιλοδοξούμε το παρόν πόνημα να αποτελέσει και ένα είδος Θεματικής Ανθολογίας του Πλατωνικού Έργου.
Ταυτοχρόνως, έγινε προσπάθεια να εμπλουτισθεί η Συλλογή με πλατωνικές έννοιες που έλειπαν από αυτήν, όπως διάνοια, έρως, κυβερνητική, πάθος, κ.α. Σε αυτή την περίπτωση, οι παρατιθέμενοι ορισμοί έχουν ληφθεί σχεδόν αυτούσιοι από το σύνολο του Πλατωνικού Έργου και προς διάκριση από τους παραδεδομένους φέρουν αστερίσκο (*). Όπου σε υπάρχοντα όρο προσετέθησαν - συμπληρώθηκαν στοιχεία ορισμού, τα στοιχεία αυτά τίθενται εντός αγκυλών.
Η δική μας -ενδελεχής κατά το δυνατόν- έρευνα εμπλούτισε την Συλλογή με τους εξής όρους: Αστρονομία, Δειλία, Διάνοια, Επιθυμία, Έρως, Ησυχιότης, Ιατρική, Κέρδος, Κυβερνητική, Λήθη, Πάθος, Ρητορική, Υγίεια, Χαρά, Χρηματιστική, έγινε δε συμπλήρωση ορισμών στους ήδη υπάρχοντες όρους Μαντική και Σοφιστής.
Ο Σπεύσιππος και το έργο του.
Ο Σπεύσιππος (395 - 334 π.χ.) γεννήθηκε στην Αθήνα. Υιός του Ευρυμέδοντος και της Ποτώνης, αδελφής του Πλάτωνος. Είχε την θεία τύχη να αναλάβει την ανατροφή και εν γένει μόρφωσή του ο ίδιος ο Πλάτων, τον οποίο και συνόδευσε στο τρίτο ταξίδι του στην Σικελία. Εκεί ο Σπεύσιππος σχετίσθηκε με τους κύκλους των Πυθαγορείων, επαφές τις οποίες διατήρησε και μετά την επιστροφή του στην Αθήνα. Μνημονεύεται αλληλογραφία του με τον τύραννο των Συρακουσών Διονύσιο αλλά και με τον βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο, προς τον οποίο σώζεται και μία επιστολή του.Ο Πλάτων (428 - 348 π.χ.) έχοντας εργασθεί συνεχώς επί σαράντα χρόνια από την ίδρυση της Σχολής του κι έχοντας θεμελιώσει επί στέρεων βάσεων το όλο Φιλοσοφικό του Σύστημα, όρισε τον Σπεύσιππο ως διάδοχό του στη Σχολή. Έτσι, μετά την αποβίωσή του, το έτος 348, ο Σπεύσιππος ανέλαβε την διεύθυνση της Ακαδήμειας. Σχολάρχησε επί οκτώ συναπτά έτη, αλλά λόγω του ότι εταλαιπωρείτο από σωματική ασθένεια (“αρθριτικοίς νοσήμασι περιπεσών”, κατά την έκφραση του Γαληνού) και δεν μπορούσε να ανταποκριθεί όπως θα ήθελε στα καθήκοντά του, το έτος 339 παρέδωσε την διεύθυνση της Σχολής στον επίσης άμεσο μαθητή του Πλάτωνος και άμεμπτο φιλόσοφο Ξενοκράτη.
Ο Σπεύσιππος, μετά την απόσυρσή του αφοσιώθηκε κυρίως στην ολοκλήρωση του συγγραφικού του Έργου, το οποίο δυστυχώς δεν έφτασε μέχρις εμάς. Κατέλιπε πολλά συγγράμματα, κυρίωςΥπομνήματα και Διαλόγους, τα οποία οι σύγχρονοι αλλά και οι μεταγενέστεροι τα θεωρούσαν σημαντικά. Λέγεται μάλιστα, σύμφωνα με την μαρτυρία του Φαβωρίνου, ότι ο Αριστοτέλης κατέβαλε τρία τάλαντα για να τα αποκτήσει. Έζησε μέχρι το 334, έτος κατά το οποίο απεβίωσε, σε ηλικία 61 ετών.
Ο Ιωάννης Στοβαίος ( Έπαινος Ζωής, 4,52,17) αναφέρει το εξής περιστατικό του Σπευσίππου με τον Διογένη τον κυνικό: “Σπευσίππω παραλυθέντι τα σκέλη, Διογένης εξαγαγείν αυτόν του βίου παρήνει, ο δε, ου τοις σκέλεσιν, έφη, ζώμεν, αλλά τω νω”. Όταν στον Σπεύσιππο εμφανίστηκε παραλυσία των κάτω άκρων, ο Διογένης τον παρότρυνε να δώσει τέλος στη ζωή του, αλλά ο Σπεύσιππος του απάντησε: δεν ζούμε δια των κάτω άκρων, αλλά δια του νου.
Σε άλλο δε σημείο του Ανθολογίου του, ο Στοβαίος, αναφέρει για τον Σπεύσιππο: “Σπεύσιππος τον νουν ούτε τω ένι ούτε τω αγαθώ τον αυτόν, ιδιοφυή δε.” Ο Σπεύσιππος δεν ταύτιζε τον νου ούτε με το εν ούτε με το αγαθόν, αλλά τον θεωρούσε ιδιοφυή.
Σύμφωνα με την παράδοση, από τις κύριες φιλοσοφικές του θέσεις ήταν ότι το τέλειον είναι προϊον εξελίξεως και καρπός μακράς διαδικασίας, και ότι η ευδαιμονία γεννάται μέσα στην τελειότητα του κατά φύσιν ζην. Ο φιλόσοφος Σέξτος ο Εμπειρικός (ανηψιός του Πλουτάρχου), στο έργο του Προς Λογικούς Α΄, σημειώνει τα εξής χαρακτηριστικά για τον Σπεύσιππο:
“Σπεύσιππος δε, επεί των πραγμάτων τα μέν εστίν αισθητά, τα δε νοητά, των μεν νοητών κριτήριον ελεξεν είναι τον επιστημονικόν λόγον, των δε αισθητών την επιστημονικήν αίσθησιν. επιστημονικήν δε αίσθησιν υπείληφε καθεστάναι την μεταλαμβάνουσαν της κατά τον λόγον αληθείας. ώσπερ γαρ οι του αθλητού ή του ψάλτου δάκτυλοι τεχνικήν μεν είχον ενέργειαν, ουκ εν αυτοίς δε προηγουμένως τελειουμένην, αλλ΄ εκ της προς τον λογισμόν συνασκήσεως απαρτιζομένην, και ως η του μουσικού αίσθησις ενέργειαν μεν είχεν αντιληπτικήν του τε ηρμοσμένου και του αναρμόστου, ταύτην δε ουκ αυτοφυή, αλλ εκ του λογισμού περιγεγονυίαν, ούτω και η επιστημονική αίσθησις φυσικώς παρά του λόγου της επιστημονικής μεταλαμβάνει τριβής προς απλανή των υποκειμένων διάγνωσιν”.
Ο Σπεύσιππος, επειδή αλλά μεν εκ των πραγμάτων είναι αισθητά και αλλά νοητά, είπε ότι κριτήριο των νοητών πραγμάτων είναι ο επιστημονικός λόγος, ενώ κριτήριο των αισθητών πραγμάτων είναι η επιστημονική αίσθηση.
Και επιστημονική αίσθηση θεώρησε ότι καθίσταται εκείνη που μεταλαμβάνει την αλήθεια σύμφωνα με τον λόγο της. όπως επί παραδείγματι, τα δάκτυλα του αυλητού ή του ψάλτου είχαν κάποια τεχνική ικανότητα αφ΄ εαυτού τους, όχι όμως εκ των προτέρων τέλεια, αλλά σταδιακά τελειοποιούμενη με την εξάσκηση και υπό την επενέργεια της λογικής λειτουργίας.
Το ίδιο όπως και η αίσθηση ενός μουσικού, ο οποίος είχε μεν αντίληψη του αρμονικού και του ανάρμοστου στην μουσική, δεν του γεννήθηκε όμως κατά τρόπο αυτόματο, αλλά του διαμορφώθηκε σταδιακά από την δράση της λογικής του λειτουργίας. Έτσι και η επιστημονική αίσθηση κατά τρόπο φυσικό μεταλαμβάνει από τον λόγο την γνωστική εμπειρία (επιστημονική τριβή) προς ασφαλή διάγνωση των υποκειμένων της.
Ο χριστιανός Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, στο έργο του Στρωματείς,αναφέρει τα εξής σχετικά: “Σπεύσιππός τε ο Πλάτωνος αδελφιδούς την ευδαιμονίαν φησίν είναι τελείαν εν τοις κατά φύσιν έχουσιν ή έξιν αγαθών, ης δη καταστάσεως άπαντας μεν ανθρώπους όρεξιν έχειν, στοχάζεσθαι δε τους αγαθούς της αοχλησίας. ειεν δ΄ άν αι αρεταί της ευδαιμονίας απεργαστικαί”.
Και ο Σπεύσιππος, ο γιος της αδελφής του Πλάτωνος λέει ότι η ευδαιμονία είναι τέλεια σε όσους κατά φύσιν ή καθ΄ έξιν ενστερνίζονται το αγαθό. αυτή την κατάσταση βεβαίως επιθυμούν να την φτάσουν όλοι οι άνθρωποι, αλλά μόνον οι αγαθοί την επιδιώκουν αδιατάρακτα. Η ανάπτυξη των αρετών (επομένως) δύναται να οδηγήσει στην ευδαιμονία.
Σύσσωμη σχεδόν η φιλολογική κριτική θεωρεί τους “Όρους” έργο του Σπευσίππου, στα γραπτά του οποίου συμπεριλαμβανόταν και Συλλογή Όρων, σύμφωνα με τις πληροφορίες που διασώζει ο Διογένης Λαέρτιος. Ο Σπεύσιππος είχε ασχοληθεί ιδιαίτερα με τους ορισμούς, δηλαδή, με τιςομοιότητες και διαφορές των πραγμάτων, η συστηματική και βαθειά παρατήρηση των οποίων γεννά κατ΄ ουσίαν τον ορισμό. Εξάλλου, μεταξύ των Όρων δίδεται και ο ορισμός του όρου: Όρος - Λόγος εκ διαφοράς και γένους συγκείμενος.
Πλειάδα αρχαίων συγγραφέων αναφέρονται στον Σπεύσιππο και αντλούν στοιχεία από τα έργα του, όπως οι: Αριστοτέλης, Θεόφραστος, Χρύσιππος, Γαληνός, Σέξτος ο Εμπειρικός, Πορφύριος, Διογένης ο Λαέρτιος, Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, Ιάμβλιχος, Πρόκλος, Σιμπλίκιος, Δαμάσκιος, Στοβαιος, κ. α.
Ο Σπεύσιππος είχε ασχοληθεί και με καθαρώς τεχνικά θέματα, όπως μαρτυρούν οι τίτλοι των χαμένων έργων του Τεχνικόν και Τεχνών Έλεγχος. Λέγεται μάλιστα ότι ήταν εφευρέτης ενός ειδικού τρόπου σκευασίας και φορτώσεως ξύλων.
Το Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Σούδα (12ος αι. μ.χ.) αναφέρει επιγραμματικά τα εξής για τον Σπεύσιππο: “Σπεύσιππος, Ευρυμέδοντος, αδελφιδούς Πλάτωνος του φιλοσόφου από Ποτώνης της αυτού αδελφής, ακουστής αυτού Πλάτωνος και διάδοχος γενόμενος της Ακαδημίας επί ρη΄ (108ης) Ολυμπιάδος. συνέγραψε πλείστα, και μάλιστα φιλόσοφα. αυστηρός την γνώμην και εις άκρον οξύθυμος”. Ωστόσο, δεν μνημονεύει κανέναν από τους τίτλους των έργων του.
Σύμφωνα με την μαρτυρία του Διογένη Λαερτίου, ο Σπεύσιππος “καταλέλοιπε πάμπλειστα υπομνήματα και διαλόγους πλείονας”, το δε σύνολο του Έργου του έφτανε τους 43.475 στίχους!!! “Στίχοι τρεις και τετρακισμύριοι τεσσαρακόσιοι εβδομήκοντα πέντε”... από το μεγάλης εκτάσεως αυτό Συγγραφικό έργο διασώθηκαν μόνον οι Όροι, μία επιστολή, ένα επίγραμμα, και ορισμένα αποσπάσματα.
Με βάση τα μέχρι τώρα διαθέσιμα και ερευνηθέντα στοιχεία, εμείς καταρτίσαμε έναν κατάλογο των έργων του, τον οποίο, αμέσως πιο κάτω, παραθέτουμε.
Εργογραφία του Σπευσίππου:
1.- Αρίστιππος.2.- Αρίστιππος ο Κυρηναίος.
3.- Διαιρέσεις και προς τα Όμοια Υποθέσεις.
4.- Διάλογοι των περί την Πραγματείαν Ομοίων, βιβλία ι΄ .
5.- Επιστολαί προς Δίωνα, Διονύσιον, Φίλιππον.
6.- Κέφαλος.
7.- Κλειτόμαχος.
8.- Λυσίας.
9.- Μαθηματικός.
10.- Μανδρόβολος.
11.- Όροι.
12.- Περί Γενών και Ειδών Παραδειγμάτων.
13.- Περί Δικαιοσύνης.
14.- Περί Θεών.
15.- Περί Ηδονής.
16.- Περί Νομοθεσίας.
17.- Περί Πλούτου.
18.- Περί Πυθαγορικών Αριθμών.
19.- Περί Φιλίας.
20.- Περί Φιλοσοφίας.
21.- Περί Φιλοσόφων.
22.- Περί Ψυχής.
23.- Πλάτωνος Εγκώμιον η Περίδειπνος.
24.- Πολίτης
25.- Προς Γρύλλον.
26.- Προς Κέφαλον.
27.- Προς Κλεοφώντα.
28.- Προς τον Αμάρτυρον.
29.- Τάξεις Υπομνημάτων.
30.- Τεχνικόν.
31.- Τεχνών Έλεγχος.
32.- Υπομνηματικοί Διάλογοι.
33.- Φιλόσοφος.
κ.α.
Γιώργος Λαθύρης
(Από την Εισαγωγή του βιβλίου:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου