Κλεψύδρα – η κλοπή του χρόνου

Η λέξη είναι ελληνική και εξόχως λυρική. Η μηχανή που κλέβει το νερό. Από το ρήμα κλέπτειν και το ύδωρ φτιάχτηκε η κλεψύδρα, απλούστατη και ευφυής επινόηση που δείχνει το πέρασμα του χρόνου.

Επίσημα η εφεύρεση χρεώνεται στον αυτοκράτορα Tenji της Ιαπωνίας που λέγεται πως μια τέτοια μέρα, 10 Ιουνίου του 671 π.Χ. έβαλε μπρος το Rokoku, ρολόι ύδατος για να μετρά τον χρόνο και να υποδεικνύει τις ώρες. Η μεγάλη κλεψύδρα τοποθετήθηκε στην πρωτεύουσα Οtsu. Συμβατική βέβαια η ημερομηνία γιατί κανείς δεν ξέρει πόσο πίσω πάνε τα ρολόγια στον χρόνο και ποιος πολιτισμός τα πρωτοεφηύρε.

Από τον 16ο αι. π.Χ. οι κλεψύδρες στην πιο στοιχειώδη τους μορφή, δοχεία που μετρούσαν την αλλαγή στη στάθμη του νερού, ήταν γνωστές στην Βαβυλώνα των θαυμάτων και στην μυστικιστική Αίγυπτο. Το παλιότερο ρολόι ύδατος που άφησε ίχνη στις ανασκαφές στο Καρνάκ χρονολογήθηκε το 1417-1379 π.Χ. στη διάρκεια της βασιλείας τουΑμενχωτέπ του ΙΙΙ και βρέθηκε στον ναό του Άμμωνα-Ρα.

Κάποιοι αποδίδουν ακόμα αρχαιότερη πατρότητα στην Κίνα της 4ης χιλιετίας π.Χ. Οι αρχαίοι αγροτικοί λαοί έπρεπε να βρουν ένα δίκαιο σύστημα να μετρούν και να μοιράζουν το νερό στα χωράφια και η κρατική εξουσία επιστράτευε μηχανικούς, μαθηματικούς και εφευρέτες για να το φτιάξουν. Ακόμα, ο ακριβής υπολογισμός του χρόνου ήταν πολύτιμος και ιερός για το θρησκευτικό ημερολόγιο. 

Έπρεπε να ξέρουν με συνέπεια τις ιερές και ανίερες μέρες, τη διάρκειά τους, τον χρόνο των τελετουργιών. Έτσι οι κλεψύδρες, από μικρούλικες συσκευές μέχρι υπερθεαματικές κατασκευές είχαν μεγάλη ποικιλία και έμπνευση. 

Οι Βαβυλώνιοι έφτιαχναν κλεψύδρες στο αγαπημένο τους κυλινδρικό σχήμα και προσέθεταν λεπτομερείς πήλινες πινακίδες όπου αναγράφονταν οι ενδείξεις του χρόνου. Καινοτομίες και βελτιώσεις γίνονταν διαρκώς. Γρανάζια, ιμάντες, τροχαλίες, «αυτόματα» που εξασφάλιζαν προγραμματισμό προστίθενταν με κάθε νέα αναλαμπή κάποιου πνεύματος. 

Το 976 ο Zhang Sixun έλυσε το πρόβλημα της διαφοράς θερμοκρασίας που πάγωνε το νερό της κλεψύδρας αντικαθιστώντας το με υγρό υδράργυρο. Οι λαοί που είχαν άφθονο νερό κατασκεύασαν ρολόγια ύδατος. Ο κόσμος της ερήμου υπολόγιζε με τη ροή της άμμου. Σταδιακά η άμμος επικράτησε και νίκησε το νερό στα περισσότερα ρολόγια γιατί ήταν πιο σταθερό, λιγότερο πολύμορφο στοιχείο και άρα πιο έμπιστο.

Οι Έλληνες βελτίωσαν σημαντικά τις κλεψύδρες λύνοντας το θέμα του εξαφανιζόμενου υγρού επινοώντας ένα λεπτομερές σύστημα ανατροφοδότησης. Ο ρωμαίος Βιτρούβιος το έκανε πιο φαντασμαγορικό φτιάχνοντας επιπλέον ξυπνητήρια που λειτουργούσαν με γκονγκς και πνευστά.

Έλληνες και Ρωμαίοι έδωσαν μεγάλη προσοχή στην λεπτομέρεια εξαιτίας της ρητορικής και όχι μόνο. Από τον 4ο αι. π.Χ. στην Αθήνα βάζανε κλεψύδρες στους οίκους ανοχής των Αθηνών για να μετράνε τον χρόνο των «πελατών» –πολύ άγχος! 

Οι Ρωμαίοι που ήταν πωρωμένοι με τις αγορεύσεις και το δίκαιο μετρούσαν τον χρόνο του κάθε ομιλητή να είναι ισόνομα τα πράγματα. 

Τον 1ο π.Χ. αι. στην Αγορά στήθηκε το μέχρι σήμερα θαυμάσιο οκταγωνικό Ωρολόγιον, το μνημείο των Ανέμων του αστρονόμου Ανδρόνικου. Ταυτόχρονα ηλιακό ρολόι και τεράστια κλεψύδρα αποτύπωνε όχι μόνο το πέρασμα των 24 ωρών αλλά και τις εποχές και τις αστρολογικές ημερομηνίες και περιόδους.

Θαυμάσια εξέλιξη είχαν οι κλεψύδρες και στον μεσαίωνα. Σε Βυζάντιο και στον ισλαμικό μεσαιωνικό κόσμο, πάνω στις αρχές του Αρχιμήδη δουλεύτηκαν ιδέες γεμάτες έμπνευση. Τα καλύτερα και πιο εντυπωσιακά επιτεύγματα ήταν του θρυλικού Πέρση μηχανικού Al-Jazari που έφτιαξε κάποιες από τις πιο απίθανες μηχανές της ανθρωπότητας. 

Αυτουνού του τζίνιους και η ιδέα για το «ρολόι ελέφαντα», μια μηχανή με δύο δεξαμενές που έπαιρνε υπόψιν της και το ανόμοιο μήκος της κάθε μέρας του χρόνου και έτσι είχε προσαρμοζόμενη μηχανική που υπολόγιζε καθημερινά 365 μέρες το χρόνο την ποσότητα του ύδατος. Η κατασκευή είχε τη μορφή ελέφαντα, του ιερού ζώου της μακροβιότητας –έχουνε ποίηση μέσα τους οι Ανατολίτες!

Γ.Κ.

πηγή-indigoblue.gr