Ενδοκρινολογία φυτών: οι ορμόνες που κάνουν τα φυτά να μεγαλώνουν

Ινσουλίνη, τεστοστερόνη, οιστρογόνα. Αν και τα παραπάνω ονοματάκια είναι “επιστημονικά“, της ενδοκρινολογίας, τούτες οι ουσίες είναι γνωστές στο ευρύ κοινό λόγω της γενικότερης σπουδαιότητάς τους στην φυσιολογία του ανθρώπινου σώματος αλλά και της προσοχής που τους έχει δοθεί από τα μέσα ενημέρωσης. Το “κοινό” στοιχείο τους, παρά την ποικιλότροπη δράση τους, είναι να μεταγάγουν σήματα. 

Να στέλνουν σήμα στα κύτταρά σου να επιτελέσουν διάφορες λειτουργίες, όπως αύξηση, έκκριση άλλων ορμονών ή αλλαγή συμπεριφοράς τους, κολλώντας ως “προσδέτες” πάνω σε υποδοχείς που έχουν αυτά τα κύτταρα (φαντάσου τους σαν “κεραίες λήψης σήματος“), χωρίς συνήθως να αποτελούν “πρώτες ύλες” ή δομικό συστατικό των κυττάρων (επιδρούν καθαρά ως “σήμα“).

Τέτοιες ενδιαφέρουσες ουσίες έχουν και τα φυτά. Σε αυτές τείνουν να αναφέρονται οι περισσότεροι ως ρυθμιστές ανάπτυξης, ως φυτορυθμιστικές ουσίες (plant growth regulators, στα ελληνικά θα τις βρεις και με δυο ρο, ως φυτορρυθμιστικές ουσίες — όροι με τους οποίους μπορείς να τις ζητήσεις και από μαγαζιά με γεωργικά εφόδια (ναι, στην Ελλάδα) και να καταλάβουν τι ζητάς. 

Μην μπεις στον πειρασμό να τις αποκαλέσεις φυτοορμόνες — αν και χρησιμοποιείται αυτός ο όρος πού και πού, υπάρχει σύγχυση μεταξύ αυτού και ουσιών των φυτών που επιδρούν με ορμονική δράση στον άνθρωπο, όπως τα φυτοοιστρογόνα. 

Οι φυτορυθμιστικές, δεν επιδρούν πάνω στον άνθρωπο, τουλάχιστον όχι με ορμονικά αποτελέσματα, κυρίως διότι όσο και να φαίνεται το αντίθετο, καθημερινά απέχεις αρκετά εξελικτικά από τα φυτά, οπότε δεν διαθέτεις υποδοχείς που θα μπορούσαν να “κουμπώσουν” πάνω. 

Αν ενδιαφέρεσαι για άλλου τύπου ορμόνες και ανθρώπινη ενδοκρινολογία, ψάξε εδώ και ίσως κάτι βρεις...

Χημική δομή αυξινών — φυσικών και συνθετικών

Μερικές απλές ερωτησούλες μπορούν να αποτελέσουν το έναυσμα μεγάλων ανακαλύψεων — μια σειρά τέτοιων ερωτήσεων ήταν και το πώς τα φυτά εκδηλώνουν τον τροπισμό τους, τι δηλαδή τα κάνει να ανταποκρίνονται σε ερεθίσματα, όπως π.χ. φως, και να στρέφονται προς αυτό ή πώς γνωρίζει η ρίζα του φυτού “προς τα που είναι το έδαφος” (βαρύτητα). 

Η απάντηση ήρθε με την μορφή “ορμονών των φυτών“, συγκεκριμένα με την ανακάλυψη των αυξινών.

Οι αυξίνες -τουλάχιστον οι ενδογενείς μορφές- είναι ουσίες με ινδολικό σκελετό, οι οποίες συντίθενται κυρίως από την τρυπτοφάνη. 

Ο ρόλος τους στο φυτό, όπως θα περίμενες γενικά για τις ορμόνες, είναι σχετικά περίπλοκος και περιλαμβάνει τις αντιδράσεις τροπισμού που αναφέρθηκαν, την αύξηση των φυτικών κυττάρων, την διαφοροποίηση φυτικών ιστών (π.χ. ξυλοποίηση βλαστών), και τηνδιέγερση μεταφοράς θρεπτικών στοιχείων όπου χρειάζονται αυτά. 

Μπορεί τα παραπάνω να σου φαίνονται ελαφρώς “κινέζικα” αλλά έχεις παίξει και εσύ με την αυξίνη αν έχεις κλαδέψει ποτέ φυτά.

Οι αυξίνες συντίθονται σε μεγάλες ποσότητες από την κορφή του φυτού (ακραίο κορυφαίο μερίστωμα, ακραίος οφθαλμός ή και apical meristem) και αυτές είναι που κάνουν το φυτό να “ψηλώνει προς τα πάνω” — όταν κόψεις την κορφή, η απουσία τους “επιτρέπει” τους πλάγιους βλαστούς να αναπτυχθούν και έτσι να “φουντώσει” το φυτό. 

Στην αγορά κυκλοφορούν πολλά συνθετικά ανάλογά τους για εμπορική χρήση, τα οποία ανήκουν σε μια πλειάδα χημικών κατηγοριών: παράγωγα ινδολικού οξέως,πικολινικού, βενζοϊκού ή και ναφθαλινικού. Ένα τέτοιο παράγωγο ναφθαλινικού οξέως (ναφθαλοξικό οξύ) υπάρχει και στο φημισμένο “ενισχυτή ανάπτυξης φυτών” Superthrive, που μπορεί να διαβάσεις συχνά-πυκνά αν συχνάζεις σε ξενόγλωσσα fora καλλιέργειας φυτών. 

Προσοχή — υπάρχει το “too much of a good thing…“, οι αυξίνες σε μεγάλες δόσεις μπορούν να έχουν τα αντίθετα αποτελέσματα από ότι σε μικρότερες!

-Ριζοβολία: Οι αυξίνες, όπως π.χ. το αρκετά γνωστό ινδολοβουτυρικό οξύ... χρησιμοποιούνται συχνά πυκνά για να προάγουν την ριζοβολία και σε ξυλώδη, αλλά και σε ποώδη μοσχεύματα. Τσιμπάς το κλαράκι, βρέχεις την κομμένη άκρη του σε νερό, την βουτάς σε σκόνη ριζοβολίας και φυτεύεις.

-Παρεμπόδιση διακλαδισμού: Ορισμένες φορές η γνώση είναι όντως δύναμη, ιδίως όταν αναρωτιέσαι γιατί το φυτό που σε ενδιαφέρει, δεν βάζει μπόι. Πρόσεξες μήπως έχει τραυματιστεί η κορφή του; Άσε στην ησυχία του τον κορυφαίο οφθαλμό ή πρόσθεσε έξτρα αυξίνες — το φυτό σου θα ψηλώσει και θα καταστείλεις τον έντονο διακλαδισμό. Αν θες ψηλά φυτά, γνωρίζεις πλέον το κόλπο.

-“Θηλεοποίηση” δίοικων φυτών: Τα φυτά τραβάνε πολύ λιγότερο ζόρι με το φύλο τους από ότι οι άνθρωποι με το δικό τους — πολλά απ’ αυτά είναι πραγματικά ερμαφροδιτάκια (μόνοικα, μπορούν και να αυτογονιμοποιούνται), άλλα πάλι είναι δίοικα, δηλαδή άλλο φυτό είναι το αγοράκι και άλλο είναι το κοριτσάκι! 

...

-Καρπόδεση: Σε “μη-αγροτικά” ελληνικά αυτό σημαίνει “περισσότερο φρούτο στο δέντρο” ή “μεγαλύτερα τσαμπιά” στο αμπέλι, και γενικά μεγαλύτερη παραγωγή...

Οι κυτοκινίνες (cytokinins) είναι ουσίες που θυμίζουν βάσεις του DNA (π.χ. αδενίνη) και μπορούν να παραχθούν σε παλιά δείγματα DNA ή μετά από “παίδεμα” αυτών (εξ’ ου και το βράσιμο). 

Συντίθενται επίσης στα φυτά — έξοχο παράδειγμα εδώ είναι το γάλα καρύδας που περιέχει μια κυτοκινίνη, την ζεατίνη. Οι κυτοκινίνες στα φυτά επάγουν την κυτταρική διαίρεση, προκαλούν ωρίμανση των χλωροπλαστών και έχουν δράση αντίθετη των αυξινών όσον αφορά την κυριαρχία του κορυφαίου οφθαλμού. 

Επίσης εμποδίζουν την γήρανση και το πέσιμο των φύλλων των φυτών. 

Εμπορικά διαθέσιμες κυτοκινίνες περιλαμβάνουν την κινετίνη, την ζεατίνη και την βενζυλαδενίνη.

-Διατήρηση λουλουδιών: .... Ψέκασε τα κομμένα σου φυτά με αυτή την ορμόνη ή ρίξε την στα ανθοδοχεία σου και το φυτό σου κερδίζει μέρες ζωής...

-Διακλαδισμός φυτών: Θέλεις το φυτό σου να αναπτύξει μεγάλα πλάγια κλαδιά, χωρίς να αναγκαστείς να του κόψεις την κορφή; 

Θες εκείνος ο σπάνιος κάκτος ή εκείνη η ορχιδέα σου να σου δώσουν πλάγιους βλαστούς για να έχεις κάμποσο μόσχευμα; 

Άλειψε τους πλάγιους οφθαλμούς (στους κάκτους βρίσκονται εκεί που είναι τα αγκάθια) με κυτοκίνη και περίμενε! 

Εδώ μπορείς να βρείς -απο το εξωτερικό πάντα- έτοιμη την αλοιφή ως “keiki paste” ή να την φτιάξεις μοναχό σου παραγγέλνοντας κάποια κυτοκινίνη και διαλύοντάς την μέσα σε λανονίλη ως βάση (που μπορείς να βρεις σε πολλά ελληνικά φαρμακεία) για να φτιάξεις την δική σου κρέμα.

-Κυτταροκαλλιέργεια φυτών: Γνωρίζεις πως κάθε κύτταρο ενός φυτού, αποτελεί “παντοδύναμο βλαστικό κύτταρο” που μπορεί να δώσει ένα καινούργιο φυτό, κλώνο του αρχικού; Ναι, αυτό μπορεί να γίνει στο εργαστήριο πάνω σε άγαρ-άγαρ, με ένα κομματάκι του αρχικού φυτού. Όταν αναπτυχθει κάλλος (συσσωμάτωμα κυττάρων) και είσαι έτοιμο να προχωρήσεις στην δημιουργία του νέου σου φυτού, έρχεται η ώρα της ορμόνης...

Αέρια ορμόνη που ταξιδεύει μέσα στα φυτά μέσω διάχυσης. Είναι ένα αρκετά εύφλεκτο αέριο που το χρησιμοποιούσαν παλιά στις λάμπες ως φωτιστικό αέριο. Παρατηρήθηκε ότι όπου υπήρχε διαρροή αερίου τα φυτά παρουσίαζαν πρόωρη γήρανση, πράγμα “παράξενο” αρχικά, δεδομένου πως το αέριο αυτό στερείται γενικότερης τοξικότητας. 

Η παρατήρηση οδήγησε στο πείραμα από μυαλά που ήθελαν να ξέρουν το “πώς και έτσι” και βρέθηκε πως το αιθυλένιο επιτελεί συγκεκριμένο ρόλο στα φυτά. 

Συγκεκριμένα εμπλέκεται στην διαδικασία της ωρίμανσης φρούτων και στην απόπτωση φύλλων και καρπών.

-Ωρίμανση φρούτων: Πώς την κιτρινίζεις την ταλιλί μπανάνα; Την τσιμπάς πρασίνούλα να μην χαλάει εύκολα και την ωριμάζεις εκθέτοντάς της σε αιθυλένιο. Γνωστή πρακτική στις εταιρίες συγκομιδής και διάθεσης φρούτων, είναι και κάτι που μπορείς να το κάνεις σπίτι, χωρίς να μπεις σε “κόπο” να παραγγείλεις “παράξενα χημικά που δεν καταλαβαίνεις“. 

Απλά κλείσε πολλά φρούτα μαζί, όσο το δυνατόν πιο αεροστεγώς, σε μια σακούλα και βάλε την στο ψυγείο. Το αιθυλένιο που θα παράγεται από τα φρούτα καθώς ωριμάζουν θα συσσωρεύεται μέσα στην σακούλα “πιάνοντας” έτσι μεγάλες συγκεντρώσεις και προκαλώντας την περαιτέρω ωρίμανση και επιταχύνοντας το όλο φαινόμενο.
-Παρεμποδισμός ωρίμανσης φρούτων και λαχανικών: Για μια εταιρία μπορεί να αποτελέσει μεγάλη “χασούρα” ένα ολόκληρο φορτίο φρούτων ή λαχανικών να φτάσει “παραωριμασμένο στον προορισμό του” — δεν εκτιμούν όλοι τις μαύρες μπανάνες, ούτε τις ντομάτες, που δεν χρειάζεται να τις κάνεις πελτέ, διότι έχουν γίνει από μόνες τους. 

πηγή-fridge.gr (επιλογή - προσαρμογή)