«Πώς τα ανθρώπινα όντα αντιλαμβάνονται την ενότητα μέσα από την πληθώρα των αισθητηριακών τους εμπειριών;». Ο τρόπος που ο άνθρωπος καταφέρνει να συγκροτεί μια πλήρη, ενιαία εικόνα για τον κόσμο γύρω του από τις επιμέρους αισθήσεις του ήταν από τις αρχές της ιστορίας βασικό ερώτημα για φιλόσοφους, στοχαστές, γιατρούς. Στην πορεία του χρόνου διάφορες αισθητικές θεωρίες δοκίμασαν να δώσουν εξηγήσεις.
Η καταγωγή της πρώτης, σαφώς διατυπωμένης αισθητικής θεωρίας πηγαίνει, αναπόφευκτα, στους στοχαστές της ελληνικής αρχαιότητας και στον πιο πραγματιστή από όλους, τον Αριστοτέλη. Είναι η ιδέα της «κοινής αισθήσεως»που θα αναπτύξει στο «Περί Ψυχής» αλλά και σε όλο το έργο του υποστηρίζοντας πως η ψυχή ανάγει τα ατομικά και μεμονωμένα αισθήματα και τις αναφορές τους σε ενότητα κοινής αντίληψης.
Η ιδέα του Αριστοτέλη θα βρει στον σύγχρονο κόσμο την αντίστοιχη επιβεβαίωσή της μέσα από την θεωρία Gestalt. Δημιούργημα του ευρωπαϊκού πνεύματος, από την γερμανική λέξη gestalt που σημαίνει Σχήμα και Μορφή, στην ουσία η θεωρία λέει πως οι εικόνες, οι εντυπώσεις, οι παραστάσεις που βλέπει ή σχηματίζει ο άνθρωπος εξαρχής είναι συγκροτημένες σε σύνολο, σε «μορφώματα». Υπάρχει δηλαδή ένας εγγενής εγκεφαλικός μηχανισμός που συνθέτει τα πάντα σε σύνολο.
Έτσι ο άνθρωπος μπορεί να μεταφράζει τα μεμονωμένα στοιχεία που βλέπει σε σύνολο, να γεμίζει τα κενά του (σαν τα κενά που αφήνουν οι πίξελ φωτογραφίες, αλλά ο εγκέφαλός μας βλέπει την εικόνα ολόκληρη), να συγκροτεί τον κόσμο του χωρίς κενά και αντιληπτικά φάσματα. Για την Gestalt «το όλον είναι μεγαλύτερο από το άθροισμα των μερών».Ωστόσο μέχρι να φτάσουμε στην ιδέα της «ενότητας» για αιώνες παρείσφρησε στις ανθρωπιστικές επιστήμες και μια άλλη ιδέα, του «διαχωρισμένου σε δωμάτια» εγκεφάλου.
Από τον Αριστοτέλη στα «3 δωμάτια»
του εγκεφάλου του Θωμά Ακινάτη
Η αριστοτέλεια αισθητική θεωρία της κοινής αισθήσεως (sensus communis) θα εμπλουτιστεί κατά τον Μεσαίωνα από την «θεωρία των τριών θαλάμων» του Θωμά του Ακινάτη που θα διαχωρίσει τον ανθρώπινο εγκέφαλο σε 3 ευδιάκριτα μέρη. Στον πρώτο θάλαμο θα τοποθετηθούν οι αισθητηριακές εντυπώσεις που στέλνονται με εξωτερικά ερεθίσματα και γίνονται αντιληπτές από την κοινή αίσθηση, κινητοποιώντας την φαντασία. Στον δεύτερο θάλαμο θα τοποθετηθούν η γνώση, η λογική και η κρίση. Και στον τρίτο η μνήμη.
Η θεωρία θα διατηρηθεί μέχρι και την Αναγέννηση με ελαφρές παραλλαγές. Την εποχή του Διαφωτισμού και αργότερα, κατά την Ρομαντική περίοδο οι φιλόσοφοι θα αναγνωρίσουν την σημασία των ατομικών διαφορών στην πρόσληψη και στη συνέχεια οι Γερμανοί διανοητές θα είναι αυτοί που θα διατυπώσουν την περίφημη θεωρία Gestalt. Αυτή η θεωρία θα έχει σημαντική επιρροή στην ανθρώπινη αντίληψη για την λειτουργία των αισθήσεων και την αισθητική γενικώς και θα παραμείνει σε ισχύ μέχρι και τις μέρες μας.
Πώς ο εγκέφαλος τα βλέπει όλα ως σύνολο
Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι. Γερμανοί ψυχολόγοι κυρίως (Max Wertheimer, Wolfgang Köhler, Erich von Hornbostel), μελετώντας την ανθρώπινη συμπεριφορά και κυρίως την πρόσληψη μέσω της όρασης, συμπεραίνουν πως ο ανθρώπινος εγκέφαλος μπορεί, από τα σκόρπια κομμάτια μιας εικόνας, να αντιληφθεί και να συνθέσει, αυτόματα, ένα ακέραιο σύνολο. Για παράδειγμα, όταν κάποιος κοιτά έξω από ένα παράθυρο την θέα ενός εξοχικού τοπίου δεν βλέπει ξεχωριστά δέντρα, σπίτια, ζώα ή οτιδήποτε άλλοτε υπάρχει στο οπτικό του πεδίο. Τα συστατικά στοιχεία της θέας παραμερίζονται. Αυτό που βλέπει είναι ένα ολοκληρωμένο, πλήρες σύνολο, την gestalt εικόνα μιας ενότητας. Τα μέρη δεν υπάρχουν ξέχωρα από το όλον.
Η αισθητική θεωρία της Gestalt οπτικής πρόσληψης, αναγνωρίστηκε ως μια γενική θεωρία για όλη την ανθρώπινη αντίληψη. Ίσχυε για όλες τις αισθήσεις και είχε εφαρμογή σε όλο το εύρος της αντίληψης. Και ήταν δομικό στοιχείο του τρόπου λειτουργίας του εγκεφάλου πέρα από κάθε ιδέα ή στερεότυπο περί ομορφιάς ή μη.
Όταν κάποιος ακούει ένα μουσικό κομμάτι, είτε του αρέσει, είτε όχι, το αντιλαμβάνεται πλήρως και σαν σύνολο. Το ανθρώπινο σώμα είναι το υποκειμενικό ευαίσθητο όργανο που μπορεί να αντιληφθεί, ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες κάθε ατόμου, πληρέστερα ή λιγότερο ικανοποιητικά την αισθητηριακή εμπειρία. Αυτή η συνθετική ικανότητα των αισθήσεων, που είναι ενεργές, είναι στην ουσία συναισθητική, σύμφωνα με την άποψη που θα εκφράσει στα μέσα του 20ού αι. ο Γάλλος φιλόσοφος Maurice Merleau-Ponty. Όλες οι αισθητηριακές εντυπώσεις συνδέονται και συνομιλούν μεταξύ τους σε ένα υποσυνείδητο επίπεδο.
Η θεωρία Gestalt με κάποιο τρόπο υπογραμμίζει πως οι αισθήσεις μας δεν είναι ξεκομμένες, ο εγκέφαλος κάνει περίεργους συνδυασμούς και ότι η εμπειρία μας είναι πολύ πλουσιότερη αισθητηριακά από όσο ίσως νομίζουμε.
Κατερίνα Ριμπατσιού, εικαστικός
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου