Παρασκευή 1 Ιανουαρίου 2021
Κυριακή 27 Δεκεμβρίου 2020
Η διαχείριση του στρες κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19.
Δημήτρης Περδετζόγλου
Δρ Φαρμακοποιός
Όπως είναι σε όλους μας γνωστό, ο COVID-19, 2019-nCoV ή SARS-CoV-2, είναι ένας ιός RNA (μονής έλικας) της οικογένειας Coronaviridae που αποτελεί την αιτία της κατάστασης που βιώνουμε.
Επίκαιρα και πολύ εύστοχα, η ψυχολόγος και δημοσιογράφος Μαρία Λούκα γράφει(1): «Ο κίνδυνος επιδημίας από μόνος του αναστατώνει τον ψυχισμό μας, καθώς αποκαλύπτει την τρωτότητα μας και ρυμουλκεί στην επιφάνεια την αγωνία του θανάτου. Ο φόβος κατακλύζει το μέσα μας. Φοβόμαστε μη νοσήσουμε, φοβόμαστε μη νοσήσουν οι γονείς μας ή κοντινοί μας που ανήκουν σε ευπαθείς ομάδες, μπορεί κι εμείς να ανήκουμε σε ευπαθείς ομάδες, φοβόμαστε μη κινδυνέψουμε, φοβόμαστε το θάνατο. Παράλληλα η απομόνωση ως αναγκαίο και απαραίτητο μέτρο για τη μείωση της εξάπλωσης του ιού, για τους περισσότερους είναι μια ολότελα καινούργια κατάσταση και όχι απαραίτητα ευχάριστη, καθώς μας αποκόπτει από συνήθειες και δραστηριότητες και μας φέρνει αντιμέτωπους με τον εαυτό. Ενεργοποιούνται και δευτερογενείς ανασφάλειες που σχετίζονται με την επαγγελματική και οικονομική μας επιβίωση».
Αν θελήσουμε να δώσουμε έναν ορισμό για το στρες, θα λέγαμε ότι το στρες είναι(2):
-η ανταπόκριση του οργανισμού σε μια σωματική ή συναισθηματική πρόκληση και πίεση.
-μια καθολική εμπειρία που μπορεί να οφείλεται στο σχολείο, στην οικογένεια ή σε μια αρνητική αλλαγή (απώλεια εργασίας, εργασιακό περιβάλλον, εργασία, διαζύγιο, ασθένεια, κλπ.), ή σε ένα τραυματικό γεγονός (ιογενής πανδημία, πόλεμος, προσβολή προσωπικότητας-απόρριψη, φυσική καταστροφή, κλπ.). Τα τραυματικά γεγονότα μπορεί να συνοδεύονται απο οδυνηρά συναισθηματικά και σωματικά συμπτώματα, όπως φόβος ή κατάθλιψη, αλλαγές στον ύπνο ή στις διατροφικές συνήθειες, ευερεθιστότητα, κόπωση, ενοχλητικές αναμνήσεις, υπερδιέγερση, κάπνισμα και χρήση αλκοόλ(3).
Υπάρχει μιά λεπτή γραμμή μεταξύ στρες και άγχους(4). Και τα δύο είναι συναισθηματικές καταστάσεις-απαντήσεις, αλλά το στρες συνήθως προκαλείται από εξωτερικό αίτιο. Οι άνθρωποι κάτω από στρες βιώνουν ψυχικά και σωματικά συμπτώματα, όπως ευερεθιστότητα, θυμό, κόπωση, μυϊκό πόνο, γαστρεντερικά προβλήματα και δυσκολία στον ύπνο. Το στρες μπορεί να είναι θετικό ή αρνητικό. Το άγχος μπορεί να προκληθεί από στρες και ορίζεται από επίμονες, υπερβολικές ανησυχίες που δεν φεύγουν, ακόμη και αν δεν υπάρχει στρεσογόνος παράγοντας. Είναι μια κατάσταση που χαρακτηρίζεται(5) από αυξημένη έκκριση κορτιζόλης, αδρεναλίνης και φλεγμονωδών κυτοκινών που διεγείρουν το συμπαθητικό νευρικό σύστημα. Πρόκειται για μια παρατεταμένη διαταραχή ψυχικής υγείας και οδηγεί σε ένα σχεδόν πανομοιότυπο σύνολο συμπτωμάτων, όπως το στρες, δηλαδή αϋπνία, δυσκολία συγκέντρωσης, κόπωση, ένταση μυών και ευερεθιστότητα, μπορεί δε να επηρεάσει τις σκέψεις, τη συμπεριφορά και τις σωματικές αισθήσεις.
[Για περισσότερα ως προς τη διαφορά στρες και άγχους, μπορείτε να βρείτε εδώ:
https://www.apa.org/topics/stress-anxiety-difference
https://adaa.org/understanding-anxiety/related-illnesses/stress
https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/smi.2460060310
https://www.psycom.net/stress-vs-anxiety-difference ].
Με δεδομένο ότι:
●Θετική διάθεση και δύναμη, αισιοδοξία και ψυχολογική ευελιξία είναι βασικά συστατικά που συμβάλουν αποτελεσματικά στη ψυχική υγεία μας κατά τη διάρκεια μιας κρίσης υγείας, όπως αυτή της πανδημίας covid-19(18) .
●Επαναλαμβανόμενη έκθεση της κοινωνίας στα ΜΜΕ μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένο άγχος και αυξημένες αντιδράσεις στρες, που με τη σειρά τους μπορούν να οδηγήσουν σε καταστροφικές για την υγεία καταστάσεις και άστοχες συμπεριφορές προστασίας της υγείας(19).
●Το κεντρικό νευρικό σύστημα (ΚΝΣ) αλληλοεπιδρά με το ενδοκρινικό και ανοσοποιητικό σύστημα και αυτή η σχέση είναι αμφίδρομη. Το άγχος μπορεί να προκαλέσει ανοσολογική απορρύθμιση(22).
●Σύμφωνα με τα αποτελέσματα εξαιρετικής επιδημιολογικής μελέτης(20) με τίτλο «Η πανδημία COVID-19. Οι βιοψυχοκοινωνικές επιπτώσεις στον Ελληνικό πληθυσμό» (Επιστημονικός υπεύθυνος της μελέτης: Δρ. Λυράκος Γεώργιος), η κύρια πηγή άγχους και φόβου, όπως δήλωσαν οι συμμετέχοντες, προέρχεται από την κατάσταση η οποία επικρατεί στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες με αυξανόμενα ποσοστά θανάτων (20,9%), ενώ ακολουθούν τα όσα προβάλουν οι ειδήσεις και οι ενημερωτικές εκπομπές στην τηλεόραση (14,8%), ο φόβος μήπως το άτομο νοσήσει, η παρακολούθηση τηλεόρασης και ραδιοφώνου (9,7%), οι ανακοινώσεις των ειδικών (7,8%), η λήψη μέτρων από την κυβέρνηση και το υπουργείο υγείας (6,1%), η ύπαρξη υπερηλίκων γονέων (4,6%), τα κοινωνικά δίκτυα (3,8%), ενώ 12,6 % δήλωσε πως δεν έχει καθόλου φόβο και άγχος. Μελετήθηκε η επίδραση της πανδημίας στη σωματική́ και ψυχοκοινωνική́ υγεία. Οι σημαντικότερες επιβαρύνσεις ήταν, μεταξύ άλλων: πόνος στο στήθος και άλλους νευρόπονους, εφιάλτες, τρόμος, διαταραχές του ύπνου, αυξημένη ανησυχία και/ή νευρικότητα, αρνητικές ή καταστροφικές σκέψεις, δημιουργία φανταστικών σεναρίων στη σκέψη, κλπ.
●Παρόλο που ο καθένας μπορεί να παρουσιάσει αυξημένο άγχος, αυτή τη στιγμή τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (CDC) έχουν εντοπίσει εκείνους που μπορεί να διατρέχουν μεγαλύτερο, αυξημένο κίνδυνο (ευπαθείς ομάδες), όπως(16): Ενήλικες μεγαλύτερης ηλικίας και άτομα με χρόνιες παθήσεις, παιδιά και έφηβοι, άνθρωποι που εργάζονται για την αντιμετώπιση του COVID-19, όπως οι πάροχοι υγειονομικής περίθαλψης, κλπ., άτομα που έχουν προβλήματα ψυχικής υγείας, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που κάνουν χρήση ουσιών (και αλκοόλ)…
…τι μπορούμε λοιπόν να κάνουμε κλεισμένοι, ως επί το πλείστον, μέσα στα σπίτια μας, χωρίς διαπροσωπικές σχέσεις, χωρίς φιλικές παρέες, κυοφορώντας ‘μαύρες’ σκέψεις και έχοντας κάκιστη ψυχολογική διάθεση;
Ακολουθούν συμβουλές από την βιβλιογραφία(6,7,8,9,11,12,13,14,15,21):
●Σωστή πληροφόρηση για τον ιό σε συγκεκριμένες μόνο ώρες της ημέρας, μέσα από έγκυρες πηγές/ιστοσελίδες και περιορισμός της έκθεσης στα μέσα μαζικής ενημέρωσης: η επαναλαμβανόμενη κι ασταμάτητη-υπερβολική έκθεση στην ενημέρωση (τηλεόραση, διαδίκτυο, μέσα κοινωνικής δικτύωσης) αυξάνει τα επίπεδα άγχους και δυσφορίας και σας κάνουν να αισθάνεστε άβολα. Μπορεί να αποτελέσει πηγή παραπληροφόρησης και να οδηγηθείτε σε λάθος συμπεράσματα και αποφάσεις.
●Αφιερώστε λίγο χρόνο αναπνέοντας αργά πριν εισέλθετε στον εργασιακό σας χώρο, πριν εισέλθετε στον θάλαμο των ασθενών ή κατά τη λήξη της βάρδιας. Αυτό μπορεί να είναι ιδιαίτερα δύσκολο με τον εξοπλισμό της ατομικής προστασίας, όπως για παράδειγμα με τη μάσκα, αλλά η αναπνοή θα σας χαλαρώσει και θα σας βοηθήσει να αντιμετωπίσετε τις σωματικές εκδηλώσεις του στρες. Γενικότερα, το καλύτερο πράγμα που μπορείτε να κάνετε όταν είστε κάτω από πίεση, είναι να εισπνεύσετε βαθιά και αργά. Εξασκηθείτε όταν είστε ήρεμοι, έτσι ώστε να ξέρετε τι να κάνετε όταν είστε υπό πίεση. Εισπνεύστε μετρώντας μέχρι το τέσσερα, κρατήστε την αναπνοή σας μετρώντας πάλι μέχρι το τέσσερα και τέλος εκπνεύστε μετρώντας μέχρι το τέσσερα. Επαναλάβετε.
●Ασκήσεις ενσυνειδητότητας: ο καλύτερος τρόπος για να εξασκηθείτε σε αυτή είναι να αποσυνδεθείτε από τον ψηφιακό σας κόσμο και να επανασυνδεθείτε με τον φυσικό σας κόσμο για μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο, κάθε μέρα. Κάντε μια βόλτα έξω και χρησιμοποιήστε την ευκαιρία να παρατηρήσετε τον εαυτό σας και το περιβάλλον σας, χρησιμοποιώντας όλες τις αισθήσεις σας.
●Η καθημερινή άσκηση απελευθερώνει χημικές ουσίες στον εγκέφαλό σας που σας κάνουν να αισθάνεστε όμορφα. Κάνοντας την άσκηση μια καθημερινή συνήθεια, μπορεί να σας αποτρέψει από αρνητικές αντιδράσεις σε αγχωτικά γεγονότα.
●Κρατήστε ημερολόγιο: γράφοντας ο,τι καλύτερο και ό,τι χειρότερο σας συνέβει κατά τη διάρκεια της ημέρας, βοηθά να ταξινομήσετε τα εμπόδια-δυσκολίες και να εστιάσετε στα σωστά. Είναι φυσιολογικό να βιώνετε σκαμπανεβάσματα σε οποιαδήποτε ημέρα.
●Φροντίστε ώστε να κοιμάστε αρκετές ώρες, να τρώτε υγιεινό φαγητό και να αποφεύγετε την κατάχρηση ουσιών, όπως το αλκοόλ, το κάπνισμα, κλπ.
●Αφιερώστε χρόνο σε υγιείς δραστηριότητες και αντικείμενα που απολαμβάνετε και δώστε προσοχή στις δικές σας ανάγκες και συναισθήματα.
●Μη χάνετε τη θετική προοπτική των πραγμάτων.
●Διατήρηση της επικοινωνίας με σημαντικούς ανθρώπους. Η επικοινωνία δημιουργεί πολλές φορές ένα ισχυρό υποστηρικτικό δίκτυο ψυχικής προστασίας για το άτομο του οποίου ψυχισμός δοκιμάζεται.
●Φροντίδα σωματικής υγείας: ισορροπημένη διατροφή, επαρκής ύπνος, ξεκούραση, σωματική άσκηση μέσα στο σπίτι στο πλαίσιο του δυνατού, αποφυγή καπνίσματος και κατανάλωσης αλκοόλ.
●Γίνετε δημιουργικοί: σχεδιάστε, χρωματίστε, γράψτε ποίηση, κλπ., η συμμετοχή σε ένα δημιουργικό χόμπι δίνει στο μυαλό σας την ευκαιρία να χαλαρώσει.
●Ακούστε μουσική: ακούγοντας αργή, χαλαρωτική μουσική, μειώνεται η ανταπόκριση στο στρες (ακριβώς όπως η γρήγορη μουσική σας παρακινεί για τρέξιμο.)
●Ψυχοεκπαίδευση για το στρες και τη ψυχική δυσφορία (διαχείριση συναισθημάτων)
●Προγραμματίστε μικρά διαλείμματα για να χαλαρώσετε κατά τη διάρκεια της εργασίας σας.
●Αφιερώστε χρόνο μέσα στην ημέρα σας για πράγματα που σας ευχαριστούν, ακόμα και αν πρόκειται για λίγα λεπτά.
●Τηρήστε το πρόγραμμα των καθημερινών σας δραστηριοτήτων, όσο πιο τακτικά μπορείτε.
●Εκτεθείτε στο φως του ήλιου.
●Παρακολουθείστε τον εαυτό σας για συμπτώματα, όπως υπερβολική κόπωση, ευερεθιστότητα, έλλειψη συγκέντρωσης ή άγχος.
●Ζητήστε ψυχολογική βοήθεια αν θεωρείτε ότι κάτι τέτοιο θα σας βοηθούσε στις παρούσες συνθήκες, καθώς αυτό το διάστημα πολλοί επαγγελματίες υγείας προσφέρουν δωρεάν συνεδρίες.
●Αν η θρησκεία ή οποιαδήποτε πνευματική πρακτική παίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή σας, συνεχίστε τη συνήθη ρουτίνα σας .
●Αναγνωρίστε και αποδεχτείτε τα συναισθήματα σας και εκφράστε τα σε αγαπημένα πρόσωπα και άτομα εμπιστοσύνης.
●Επικεντρώστε τις δυνάμεις σας σε πράγματα που είναι εφικτά.
●Δημιουργήστε ένα ημερήσιο πρόγραμμα. Συμπεριλάβετε μια ώρα έναρξης, διαλείμματα και μια ώρα λήξης.
●Αλλάξτε τα ρούχα και αποφύγετε να εργάζεστε με πιτζάμες.
●Επιλέξτε ένα βιβλίο για να διαβάσετε με τους αγαπημένους σας και να διεξάγετε συζητήσεις μέσω τηλεφώνου.
Όσον αφορά την αντιμετώπιση του στρες και του άγχους χωρίς φάρμακα, ακολουθούν μερικές σχετικές παραπομπές που βασίζονται σε συμπληρώματα διατροφής. Προσοχή όμως! Παρατίθενται μόνο για ακαδημαϊκή ενημέρωση! Και τούτο διότι εδώ επ΄ ουδενί δίνονται ιατρικές συμβουλές και επειδή είναι δυνατόν δραστικά συστατικά αντικαταθλιπτικών και άλλων φαρμακευτικών ιδιοσκευασμάτων (φαρμάκων) να αλληλοεπιδρούν με ένα ή περισσότερα συστατικά των συμπληρωμάτων διατροφής. Κάτι που δυστυχώς δεν λαμβάνεται υπ΄ όψιν είναι ότι κάθε φάρμακο, αλλά και κάθε συμπλήρωμα διατροφής που κυκλοφορεί, έχει κατά πάσα πιθανότητα (κατά μεγάλη πλειοψηφία) τις δικές του ανεπιθύμητες ενέργειες, τις δικές του αλληλεπιδράσεις κλινικής σημασίας [αλληλεπιδράσεις φαρμάκου-φαρμάκου, φαρμάκου-συμπληρώματος διατροφής (Interactions with Drugs and Supplements), φαρμάκου/συμπληρώματος διατροφής με τρόφιμα (Interactions with Foods), τη δική του αλληλεπίδραση με εργαστηριακά tests (Interactions with Lab Tests), τη δική του αλληλεπίδραση με ασθένειες-αντενδείξεις (Interactions with Diseases)], την πιθανόν δική του ποικίλη τοξικότητα ανάλογα με τη δόση και δοσολογία, κλπ., τη δική του βιοδιαθεσιμότητα, κλπ. Συνεπώς ο μόνος αρμόδιος να συμβουλεύει και συνταγογραφεί (επί φαρμάκων) είναι ο θεράπων ιατρός που πρέπει να έχει πολύ καλή γνώση των προαναφερθέντων (φαρμάκων και συμπληρωμάτων που άπτονται της ειδικότητάς του), έτσι ώστε με ασφάλεια να οδηγήσει στην ίαση. Ενημερωτικά αναφέρουμε ότι περισσότεροι από 4 στους 10 ανθρώπους έχουν αυξήσει τη χρήση συμπληρωμάτων από την έναρξη της πανδημίας COVID-19(17). Ακολουθούν μερικά links για ενημέρωση:
●Μείωση Άγχους–Συμπληρώματα & Αντιμετώπιση Στρες:
https://www.youtube.com/watch?v=bj1u7uUMB3c&feature=emb_logo
●Κατάθλιψη-Συμπληρώματα Διατροφής: https://www.youtube.com/watch?v=AEdCNRIs_J4&feature=emb_logo
●Κατάθλιψη-6 Βήματα για Βελτίωση Ψυχικής Υγείας και Διάθεσης:
https://www.youtube.com/watch?v=nV-a9OLzzrc&feature=emb_logo
●https://www.nccih.nih.gov/health/in-the-news-coronavirus-and-alternative-treatments
●Kaplan B.J. (2007). Vitamins, Minerals, and Mood. Psychological Bulletin, 133(5), 747–760.
Πέραν των ανωτέρω αναφερθέντων, ταπεινώς φρονώ πως (για όσους αντιμετωπίζουν τέτοιες καταστάσεις), μάλλον η βαθύτερη αιτία του υπερβολικού στρες, της αχαλίνωτης ανασφάλειάς μας, του μη ελεγχόμενου πολλές φορές άγχους μας είναι γενικότερα ο εσωτερικός μας ψυχικός αγρός, το νοερό πνευματικό εργαστήριο μας, δηλαδή η εντός αυτών λανθασμένη επεξεργασία των πληροφοριών, των ορωμένων και ακροωμένων από τα ΜΜΕ, τα social media, κλπ. Η πολύ σημαντική και επικίνδυνη πανδημία, απλά έφερε στην επιφάνεια και επιδείνωσε μια υπάρχουσα δική μας εσωτερική πολυετή κατάσταση...
Όπως αναφέρει, στις πολλές ομιλίες και στα βιβλία του, ένας εκ των κορυφαίων εναρέτων λογίων του Αγίου Όρους, ο μακαριστός Μωϋσής ο Αγιορείτης, αν δεν ελευθερωθεί ο άνθρωπος από τα πάθη του μην αναμένει εύκολα ηλιόλουστες ημέρες. Και στο φως θα είναι σκοτεινός και στη χαρά λυπημένος και στις εορτές ανεόρταστος και στις εξόδους κλειστός και στις συντροφιές μόνος… Δυστυχώς ο φόβος, η ανασφάλεια και η ερημία-μοναξιά θα συνεχίζουν να κυριεύουν τη ζωή μας, εάν συνεχίσουμε με τους ίδιους ρυθμούς ζωής...
Ας ανοίξουμε πόρτες και παράθυρα που ανοίγουν από μέσα, που είμαστε κλεισμένοι από μόνοι μας. Ίσως μάθαμε και συνηθίσαμε στο ημίφως και διστάζουμε να αντικρίσουμε κατάματα την λαμπερή ηλιοφάνεια; Πάντως ο φόβος και το άγχος θα πρέπει να είναι άγνωστο για τον αληθινά αγωνιζόμενο χριστιανό ή γενικότερα για τον αληθινά πνευματικό άνθρωπο, όπου γης. Είναι γνωστό πως το πολυμέριμνο άνευ διακρίσεως, φέρνει το πολυτάραχο της ψυχής και την αταξία-θολούρα του πνεύματος... Η άμετρη αχαλίνωτη περιέργεια μας, η συνεχής δραστηριότητα και εξωστρέφεια, ακόμα και η μεγάλη κοινωνικότητα με το απεριόριστο ασταμάτητο κυνήγι του νου και της φαντασίας, μας κουράζουν… Μάλλον δεν έχουμε(;) καθόλου χρόνο για τον εαυτό μας, για λίγη αληθινά εγκυμονούσα απομόνωση και ησυχία, για μια ανδρεία ενδοσκαφή, μια βαθύτατη εσωτερική αυτοκριτική, μια ελευθεροποιό απόφαση… Πάντως, πάντα υπάρχει ελπίδα ιάσεως οποιασδήποτε δύσκολης καταστάσεως. Μετά την καταιγίδα, που μερικές φορές έρχεται για να καθαρίσει το μονοπάτι μας, έρχεται η άνοιξη της φυγαδευθείσας γαλήνης, το ουράνιο τόξο της πνευματικής χαράς, η ανακουφιστική ειρήνη, η νηνεμία, η προσμονή του άριστου, του ευγενέστερου και του ποιοτικότερου. Ας είμαστε «κατά πάντα και δια πάντα» ειρηνικοί και φωτοφόροι. Ας μην αποκάμνουμε. Έσσεται ήμαρ!
Με την ευκαιρία του επί θύραις νέου έτους, επιτρέψτε μου να κλείσω ευχόμενος εκ μέσης καρδίας σε όλους, «εις εαυτόν και αλλήλους», τη θλίψη του στρές και του άγχους, να διαδεχθεί πολύ σύντομα το χαμόγελο της πτερόεσσας ελπίδας, η ειρήνη της ψυχής, η υψιπέτιδα περιεκτική αρετή της υπομονής, ο αυγασμός του πνεύματος, ο γλυκασμός των ψυχών και των σωμάτων και η κατ΄ άμφω αδιάπτωτη υγεία, πανοικεί.
Έρρωσθε!
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
(1)https://popaganda.gr/stories/koronoios-i-psichiki-anatarachi-mias-epidimias-ke-i-diachirisi-tou-stres
(2)https://www.hopkinsguides.com/hopkins/view/Johns_Hopkins_Psychiatry_Guide/787390/all/Managing_Sleep_Problems_during_COVID_19?q=STRESS#0
(3)American Psychological Association. (2010). Stress in America Findings. Retrieved from https://www.apa.org/news/press/releases/stress/2010/national-report.pdf
(4)https://www.apa.org/topics/stress-anxiety-difference
(5)Liebert, R. M., & Morris, L. W. (1967). Cognitive and Emotional Components of Test Anxiety: A Distinction and Some Initial Data. Psychological Reports 20(3), 975–978
(6)https://www.hopkinsguides.com/hopkins/view/Johns_Hopkins_Psychiatry_Guide/787387/all/Managing_Stress_and_Coping_with_COVID_19
(7)Οδηγίες για την ψυχική υγεία σε σχέση με την επιδημία του COVID-19. ΕΚΠΑ-ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ, Α΄ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ.
https://eody.gov.gr/wp-content/uploads/2020/03/psyxiki_diaxeirisi.pdf
Δείτε και αυτά:
●https://www.youtube.com/watch?v=DlVQpjnjG1A&t=7s
●http://www.redcross.gr/files/Odigos%20Stress_020420.pdf
●https://www.pio.gov.cy/coronavirus/pdf/children.pdf
(8)Κώστας Ζαχαράκης.
https://www.hygeia.gr/tropoi-gia-na-diacheiristeite-to-stress-apo-tin-pandimia-toy-covid-19/
(9)https://pis.gr/105870/american-psychiatric-association-%CE%B1%CE%BC%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CF%88%CF%85%CF%87%CE%B9%CE%B1%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%B5%CF%84%CE%B1%CE%B9%CF%81%CE%B5/
(10)Glaser R. & Kiecolt-Glaser J. (2005). Stress Damages Immune System and Health Discovery Medicine, 5(26), 165-169
(11)Κώστας Ζαχαράκης.
https://www.hygeia.gr/tropoi-gia-na-diacheiristeite-to-stress-apo-tin-pandimia-toy-covid-19/
(12)https://pis.gr/105870/american-psychiatric-association-%CE%B1%CE%BC%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CF%88%CF%85%CF%87%CE%B9%CE%B1%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%B5%CF%84%CE%B1%CE%B9%CF%81%CE%B5/
(13)Οδηγίες για την ψυχική υγεία σε σχέση με την επιδημία του COVID-19. ΕΚΠΑ-ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ, Α΄ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ.
https://eody.gov.gr/wp-content/uploads/2020/03/psyxiki_diaxeirisi.pdf
Δείτε και αυτά:
●https://www.youtube.com/watch?v=DlVQpjnjG1A&t=7s
●http://www.redcross.gr/files/Odigos%20Stress_020420.pdf
●https://popaganda.gr/stories/koronoios-i-psichiki-anatarachi-mias-epidimias-ke-i-diachirisi-tou-stres/
●https://www.pio.gov.cy/coronavirus/pdf/children.pdf
(14)Σύντομες Οδηγίες Διαχείρισης του Stress εν Μέσω Πανδημίας. https://www.medicalmanage.gr/%CE%B5%CF%80%CE%B9%CE%BA-%CF%8C%CE%BB%CE%B1/1843-%CF%83%CF%8D%CE%BD%CF%84%CE%BF%CE%BC%CE%B5%CF%82-%CE%BF%CE%B4%CE%B7%CE%B3%CE%AF%CE%B5%CF%82-%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CF%87%CE%B5%CE%AF%CF%81%CE%B9%CF%83%CE%B7%CF%82-%CF%84%CE%BF%CF%85-stress-%CE%B5%CE%BD-%CE%BC%CE%AD%CF%83%CF%89-%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%AF%CE%B1%CF%82
(15)https://www.psycom.net/stress-vs-anxiety-difference
(16)Centers for disease control and prevention. Coronavirus Disease 2019.
●https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/need-extra-precautions/index.html?CDC_AA_refVal=https%3A%2F%2Fwww.cdc.gov%2Fcoronavirus%2F2019-ncov%2Fneed-extra-precautions%2Fpeople-at-increased-risk.html
●https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/daily-life-coping/managing-stress-anxiety.html
●https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/daily-life-coping/stress-coping/
(17)https://pharmacist.therapeuticresearch.com/Content/Articles/PL/2020/Oct/Know-Which-Supplements-Promoted-for-COVID-19-May-Be-Risky
(18)Gökmen Arslan et al. (2020). Coronavirus Stress, Optimism-Pessimism, Psychological Inflexibility, and Psychological Health: Psychometric Properties of the Coronavirus Stress Measure. Int J Ment Health Addiction. https://doi.org/10.1007/s11469-020-00337-6
(19)Garfin D.R. (2020). The Novel Coronavirus (COVID-2019) Outbreak: Amplification of Public Health Consequences by Media Exposure. Health Psychology. Advance online publication. http://dx.doi.org/10.1037/hea0000875, https://doi.apa.org/fulltext/2020-20168-001.html
(21)https://www.psycom.net/stress-vs-anxiety-difference
(22)Glaser R. & Kiecolt-Glaser J. (2005). Stress Damages Immune System and Health. Discovery Medicine, 5(26), 165-169.
[Για όσους τυχόν επιθυμούν περισσότερες πληροφορίες για το θέμα, ακολουθούν έγκυρες βιβλιογραφικές επιστημονικές πηγές (επιλογή):
●Stress Weakens the Immune System, https://www.apa.org/research/action/immune
●Coping with Stress, https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/daily-life-coping/managing-stress-anxiety.html
●How psychological stress weakens the immune system, https://www.gesundheitsindustrie-bw.de/en/article/news/how-psychological-stress-weakens-the-immune-system
●How the world’s psychologists are tackling COVID-19, https://www.apa.org/topics/covid-19/world-psychologists
●Yousfi N., et al. (2020). The COVID-19 pandemic: how to maintain a healthy immune system during the lockdown – a multidisciplinary approach with special focus on athletes. Biol Sport. 37(3): 211–216. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7433333/
●Liang X., et al. (2020). COVID-19 and post-traumatic stress disorder: A vicious circle involving immunosuppression. CNS Neurosci Ther. 26(8), 876–878. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7405215/
●Mario Gennaro Mazza et al., (2020). Anxiety and depression in COVID-19 survivors: Role of inflammatory and clinical predictors Brain, Behavior, and Immunity 89, 594-600. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0889159120316068
●Segerstrom S.C. & Miller G.E. (2004). Psychological Stress and the Human Immune System: A Meta-Analytic Study of 30 Years of Inquiry. Psychol Bull. July; 130(4), 601–630. https://www.sakkyndig.com/psykologi/artvit/segerstrom2004.pdf
●Kelley K.W. (1980). STRESS AND IMMUNE FUNCTION: A BIBLIOGRAPHIC REVIEW. Annales de Recherches Vétérinaires, INRA Editions, 11(4), 445-478. hal-00901297f.
●Abramov VV. (1986). Interrelationship and interaction between the nervous and immune systems. Usp Fiziol Nauk. 17(4), 85-104.
●Marshall G.D. Jr. (2011). The Adverse Effects of Psychological Stress on Immunoregulatory Balance: Applications to Human Inflammatory Diseases. Immunol Allergy Clin N Am 31, 133–140. https://www.immunology.theclinics.com/article/S0889-8561(10)00084-6/pdf
●Stress, Illness and the Immune System, https://www.simplypsychology.org/stress-immune.html
●Morey J.N. et al. (2015). Current Directions in Stress and Human Immune Function. Curr Opin Psychol. 5, 13–17. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4465119/
●Sung-WanKima & Kuan-PinSu, (2020). Using psychoneuroimmunity against COVID-19. Brain, Behavior, and Immunity 87, 4-5. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0889159120303913
●Bae Y-S, Shin E-C, Bae Y-S and Van Eden W. (2019). Editorial: Stress and Immunity. Front. Immunol. 10:245. doi: 10.3389/fimmu.2019.00245.
●R.G. & Raison C.L. (2016). Reed Stress and the Immune System. Springer-Verlag Wien 2016 97. C. Esser (ed.), Environmental Influences on the Immune System, DOI 10.1007/978-3-7091-1890-0_5, p. 97-126.
●Kiecolt-Glaser J. K. & Glaser R. (2002). Depression and immune function: Central pathways to morbidity and mortality. Journal of Psychosomatic Research 53, 873-876.
●Kiecolt-Glaser J. K., et al. (2002). Psychoneuroimmunology: Psychological influences on immune function and health. Journal of Consulting and Clinical Psychology 70, 537-547.
●Kiecolt-Glaser, J. K., et al. (2002). Psychoneuroimmunology and psychosomatic medicine: Back to the future. Psychosomatic Medicine 64, 15-28.
●Are crisis lines meeting new mental health needs? https://www.apa.org/topics/covid-19/crisis-lines-mental-health
●Delirium, PTSD, brain fog: The aftermath of surviving COVID-19, https://www.apa.org/monitor/2020/09/aftermath-covid-19
●https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/331490/WHO-2019-nCoV-MentalHealth-2020.1-eng.pdf
●https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/daily-life-coping/managing-stress-anxiety.html?CDC_AA_refVal=https%3A%2F%2Fwww.cdc.gov%2Fcoronavirus%2F2019-ncov%2Fprepare%2Fmanaging-stress-anxiety.html
●https://store.samhsa.gov/product/Taking-Care-of-Your-Behavioral-Health-Tips-for-Social-Distancing-Quarantine-and-Isolation-During-an-Infectious-Disease-Outbreak/PEP20-01-01-007
●https://www.health.harvard.edu/blog/coping-with-coronavirus-anxiety-2020031219183
●https://www.health.harvard.edu/mind-and-mood/pain-anxiety-and-depression
●http://www.workplacementalhealth.org/Employer-Resources/Working-Remotely-During-COVID-19
●https://www.nami.org/getattachment/About-NAMI/NAMI-News/2020/NAMI-Updates-on-the-Coronavirus/COVID-19-Updated-Guide-1.pdf
●https://pharmacist.therapeuticresearch.com/Content/Segments/PRL/2014/Oct/Pharmacotherapy-of-Anxiety-Beyond-the-First-Line-Agents-7553
●Barnett J.E. & Shale A.J. (2012). The Integration of Complementary and Alternative Medicine (CAM) Into the Practice of Psychology: A Vision for the Future. Professional Psychology: Research and Practice American Psychological Association 43(6), 576–585
●Pettit J.W., et al. (2001). Are Happy People Healthier? The Specific Role of Positive Affect in Predicting Self-Reported Health Symptoms. Journal of Research in Personality, 35(4) 521-536.
●Why researchers are worried about chronic stress and Covid-19. Could stress be another preexisting condition that makes Covid-19 infections worse? https://www.vox.com/2020/9/3/21419902/covid-19-risk-factors-chronic-stress-racism-immune-system
●How to support your immune system. https://www.sportspark.co.uk/how-to-support-your-immune-system-during-covid-19/
●Anxiety about coronavirus can increase the risk of infection — but exercise can help
https://theconversation.com/anxiety-about-coronavirus-can-increase-the-risk-of-infection-but-exercise-can-help-133427
●https://www.hopkinsguides.com/hopkins/view/Johns_Hopkins_Psychiatry_Guide/787387/all/Managing_Stress_and_Coping_with_COVID_19
●https://www2.gov.bc.ca/assets/gov/health-safety/covid19_stressmanagement_5_accessible.pdf
●https://publications.msss.gouv.qc.ca/msss/fichiers/2019/19-210-14WA.pdf ].
ΑΥΤΑ ΠΟΥ ΑΚΟΛΟΥΘΟΥΝ, ΟΠΩΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΡΑΠΑΝΩ, ΑΝΑΦΕΡΟΝΤΑΙ ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΑ ΚΑ ΜΟΝΟ ΓΙΑ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗ:
●https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3628173/
●https://www.nhs.uk/conditions/generalised-anxiety-disorder/treatment/
●https://sites.dartmouth.edu/dujs/#.WFgJsn3g871
●https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3079864/
●https://cen.acs.org/articles/95/i1/Periodic-graphics-Fighting-stress-anxiety.html
●https://adaa.org/finding-help/treatment/medication